De geschiedenis van Nieuweschans

Nieuweschans (Gronings: Schanze; Duits: Neuschanz) is tegenwoordige een grensplaats en kuuroord in de gemeente Oldambt (provincie Groningen). In het verleden is Nieuweschans een aparte gemeente geweest. Op 1 januari 2004 had Nieuweschans 1.510 inwoners. Het station Nieuweschans ligt feitelijk in Oudezijl, een buurtschap dat aan de andere kant de Westerwoldse Aa ligt. Oudezijl wordt dikwijls bij Nieuweschans gerekend.  Tot 1 jan. 2010 behoort Nieuweschans samen met Beerta en Finsterwolde tot de gemeente Reiderland, daarna komen ook Winschoten en Scheemda er nog bij en wordt de gemeente Oldambt gevormd.

Het is de meest oostelijk gelegen plaats van Nederland en tevens de meest noordelijk gelegen grensplaats. De A7 vanuit de stad Groningen sluit hier aan op de A280 bij Bunde in Duitsland. In 2002 is de spoorlijn Nieuweschans – Leer (Oost-Friesland) heropend. Te water is Nieuweschans bereikbaar via de Westerwoldse Aa en het B.L. Tijdenskanaal die even uit ten zuiden van het dorp uitmondt in de eerst genoemde waterweg. Beide kanalen zijn in gebruik bij de pleziervaart.

Sinds 1985 is Nieuweschans een kuuroord. In de bodem onder de oude vesting op 600 meter diepte heeft men namelijk zout bronwater gevonden. Het water bevat ook veel mineralen en wordt rechtstreeks uit de bron opgepompt naar het kuurbad.

In Nieuweschans is ook een cartonagefabriek gevestigd van Kappa Triton. Deze fabriek is begonnen als Strokartonfabriek de Dollard, tegenwoordig wordt oud papier als grondstof gebruikt.
Twee Landelijke fietsroutes beginnen of eindigen in Nieuweschans. dat zijn de LF 9 NAP-route en de LF 10 Waddenroute. De recreatieve fietsroute de internationale Dollardroute passeert Nieuweschans eveneens.

Geschiedenis

Door overstromingen zijn in de 14e en 16e eeuw grote stukken land door de Dollard verzwolgen. Vanaf die tijd begint men door zowel actieve inpoldering, als natuur+lijke aanslibbing de zee terug te dringen. Hier-door wordt ook het strategisch belangrijke grensgebied uitgebreid. De Nieuwe- of Langeakkerschans wordt aangelegd in 1628, ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog, als de plaats nog aan de Dollard ligt.

Deze nieuwe schans is ontworpen door ingenieur Matthijs van Voort en krijgt de vorm van een regelmatige vijfhoek met bastions, omgeven door wallen en een gracht. Binnen de schans wordt een regelmatig stratenpatroon aangelegd, met in het midden een exercitieterrein. Ten noorden wordt een sluis aangelegd om het gebied onder water te kunnen zetten (inundatie). In de 17e en 18e eeuw wordt de vesting nog versterkt en uitgebreid.

Door inpolderingen komt de schans steeds verder landinwaarts te liggen en verliest hij zijn functie. In 1815 vertrekt het Nederlandse garnizoen en in 1870 wordt bij Koninklijk Besluit bepaald dat Nieuweschans geen vesting meer is. In 1882 worden de vestingwerken geslecht en de grachten gedempt.

Na aanleg van de spoorlijn breekt een tijdperk van industrialisatie aan. Vooral landbouwindustrieën vestigen zich hier. In de zeventiger jaren is men begonnen met de reconstructie van de vesting. Sinds 1974 is de kern van het dorp een beschermd dorpsgezicht.

De voormalige garnizoenskerk op een ansichtkaart.

Stichting van de vesting Nieuwe-Schans

De periode tot 1795

Ernst Casimir, graaf van Nassau, stichte in 1628 de vesting Nieuwe-Schans, ook wel de Langakker-schans genoemd. De vesting wordt gebouwd omdat door de indijking van de Lange Akkeren en de inpoldering van het “Bunder Neuland” in 1605, de Rijksgrens te veel open ligt. Op een oude kaart staat de vesting afgebeeld in de vorm van een vijfpuntige ster, geheel omgeven door een gracht met twee toegangspoorten.
Het vervoer van en naar Nieuweschans vindt over het algemeen plaats door postwagen en trekschuit. In 1695 komt het trekpad tussen Winschoten en Nieuweschans tot stand. Op deze trek- en wagenweg is een tol geplaatst.
Het gebied rond het fort wordt door overstromingen van de Dollard (vermoedelijk ontstaan in 1375-1390) regelmatig onder water gezet. Nieuweschans wordt echter gespaard bij de grote watervloed die in de kerstnacht van 1717 een groot deel van de provincie overstroomt en waarbij 2276 mensen het leven verliezen.

Eerste gemeente Nieuweschans geboren

Periode 1795-1811

In 1795 trekt een voor het Frans leger vluchtend korps met 400 Engelse soldaten de vesting binnen na eerst de omgeving geplunderd en personen mishandeld te hebben. De Fransen nemen nog datzelfde jaar de vesting in.
De Republiek der Nederlanden houdt door de overwinning van de patriotten met behulp van de Fransen op te bestaan. De Republiek wordt vervangen door de Bataafse Republiek. Met de Bataafse Republiek ontstaat een gecentraliseerde staat naar Frans model.

In 1806 houdt de Bataafse Republiek op te bestaan en wordt Nederland een koninkrijk, met aan het hoofd de tot koning gebombardeerde Lodewijk Napeleon.

Terwijl van 1798 af de provinciale plaatselijk besturen hebben gefunctioneerd en Nieuweschans dan deel uitmaakt van Beersterhamrik, komt op 31 mei 1808 een geheel nieuwe indeling tot stand, als uitvloeisel van de eerste Nederlandse Gemeentewet van 1807. De plaatselijke besturen verdwijnen, de eerste gemeente Nieuweschans wordt geboren. Tot de gemeente behoren Vriescheloo, Blijham, Bellingwolde, De Bult, Oude Schans en Nieuweschans. Bij koninklijk besluit van 14 oktober 1808 worden de namen van de benoemde burgemeesters (maires) en hun secretarissen bekend gemaakt. Voor Nieuweschans wordt Unico Aaldriks te Vriescheloo burgemeester en Jacobus Heeres te Oude Schans, secretaris.

Periode 1811-1900

Bij keizerlijk decreet van 21 oktober 1811 wordt de territoriale begrenzing der gemeenten wederom gewijzigd. Het territorium van Nieuweschans wordt drastisch verkleind, waardoor slechts overblijft het gebied van Nieuweschans plus Bellingwolde-Noord met een bevolking van 711 inwoners en een oppervlakte van 774 bunder. Maire wordt Elzard H. Engelkens en adjunct Jan J. Mulder. Na 1813 worden de maires in de steden omgedoopt tot burgemeester en op het platteland tot schout.

Na 1812 is er geen sprake meer van de legering van een geregeld garnizoen. De vesting verliest langzamerhand zijn betekenis.
In 1819 ontstaat door een sterke daling van de graanprijzen de eerste landbouwcrisis. Ook in Nieuweschans, waar de invloed van de boeren op de rest van de bevolking erg groot is. De gevolgen van de crisis voelbaar.
Omdat de boeren de gevolgen op de arbeiders proberen af te wentelen, worden deze zwaar gedupeerd. Vanaf 1825 heeft de Groningse boer ook nog te maken met andere tegenslagen, waaronder de watersnoodramp van 1825 en de slechte oogsten als gevolg van de koude en natte zomers 1827-1829. Na 1935 wordt de situatie weer gunstiger.

De huidige rijksgrens wordt middels een grenstraktaat op 2 juli 1824 te Meppen vastgesteld. In de oudejaarsnacht van 1833 wordt de gemeente door een ernstige overstroming getroffen. De landerijen te Hamdijk komen ca. 2 meter onder water te staan.

Op 29 juni 1851 wordt de Gemeentewet ingevoerd. Hierin wordt vastgelegd dat het gemeentebestuur zal bestaan uit de burgemeester, het College van Burgemeester en Wethouders en de gemeenteraad. De heer C.G. Plaat is in 1851 burgemeester. Het nieuwe gemeentebestuur telt 7 leden. Uit hun midden worden de heren Post en Dijkema tot wethouder gekozen. Het inwonertal van Nieuweschans bedraagt 955 personen.
In 1866 krijgt Nieuweschans zijn spoorwegverbinding en in 1887 wordt de strokartonfabriek “De Dollard” opgericht, die tot de grootste van het land behoort.

Bij koninklijk besluit van 8 augustus 1870 wordt bepaald dat Nieuweschans zal ophouden vesting te zijn. De gehele procedure van de ontmanteling heeft zich in ruim 35 jaar voltooid. Nieuweschans krijgt in deze periode eindelijk de mogelijkheid te groeien. In betrekkelijk korte tijd is dan ook het aantal inwoners verdubbeld.

De tweede landbouwcrisis vindt plaats in de jaren 1878-1895 door de invoer van goedkoop Amerikaans graan. Het gevolg is grote armoede, vooral in de winter.

Nieuweschans “een lichtend voorbeeld van nationale betekenis” Periode 1900-1989

Voor de eerste wereldoorlog is Nieuweschans erg op Duitsland aangewezen. De handel vindt vaker in marken dan in guldens plaats. In 1900 bedraagt het aantal inwoners 1575. De volkstelling van 31 december 1910 wijst uit dat Nieuweschans 1873 inwoners telt. In 1919 zijn dit er 2042. Ter gelegenheid van het 300-jarig bestaan wordt op 22, 23 en 24 juni 1928 in Nieuweschans uitbundig feest gevierd.

Strokartonfabriek De Dollard in Nieuweschans.

Tweede Wereldoorlog

In 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. Op 10 mei van dat jaar vindt de grootste inval van de Duitsers in het noorden plaats via de grensovergang Nieuweschans. Op 23 april 1945 wordt Nieuweschans van de Duitsers bevrijd. Het dorp is verwoest en geplunderd. Bij koninklijk besluit van 12 april 1950, wordt aan Nieuweschans een wapen verleend en in 1972 krijgt Nieuweschans zijn eigen vlag. In het nationale monumentenjaar 1975 wordt Nieuweschans met 10 andere gemeenten aangewezen als “een lichtend voorbeeld van nationale betekenis”. Een van de belangrijkste monumenten is de oude Hoofdwacht met torentje.
In maart 1975 komt Nieuweschans in het nieuws door de plannen om in deze gemeente een kuuroord te ontwikkelen; de kans dat de bodem geneeskrachtige zoutlagen en mineraalwater zal bevatten, wordt reëel geacht. Vanaf 1980 vinden er een aantal proefboringen plaats en diverse (markt-)onderzoeken plaats. Eind 1985 wordt de eerste gerealiseerd. Op 25 augustus 1989 wordt het Kuurcentrum Nieuweschans officieel door H.M. de Koningin geopend.

In 1980 wordt de heer Arlman benoemd tot burgemeester. Hij zal de laatste zijn. Op 1 januari 1990 zijn de drie gemeenten Beerta, Finsterwolde en Nieuweschans heringedeeld tot de nieuwe gemeente Beerta. De gemeente heeft per 1 juli de naam Reiderland gekregen.

Jans Pommerans van Nieuweschans (1924)

Op de artiestenbeurs op het Rembrandtsplein in Amsterdam verkoopt de jonge auteur Jacques van Tol zijn teksten. Voor 10 gulden mag je het lied uitvoeren, voor 25 gulden kun je het lied inclusief het auteursrecht overnemen. In deze tijd is zanger George Hofmann een gewild afnemer van Van Tol's teksten. 'Jans Pommerans' wordt een enorme hit, die het zelfs na de oorlog tot een uitvoering van Inavan Faassen, een carnavalskraker van Ria Valk en een uitvoering van de Gebroeders Flint heeft gebracht.

De Joodse Gemeente in Nieuweschans

Foto: Achterstraat, ca. 1900, prentbriefkaart (Tg. 818, inv.nr 13951).

Nieuweschans ligt in het oosten van de provincie Groningen. Het dorp dankt zijn ontstaan in 1628 aan de stichting van een vestingwerk op de grens van Nederland en Duitsland. In 1882 worden deze vestingwerken geslecht en de grachten gedempt. In de eerste helft van de 17e eeuw vestigen zich de eerste joodse inwoners in het dorp.

Tot het midden van de 18e eeuw heeft het dorp echter nooit meer dan een of twee joodse families geteld,, die er meestal niet voor langere tijd blijven wonen. Met de komst in 1750 van Gerson Arents uit het nabijgelegen Oostfriese Stapelmoor zal dat anders worden. Vanaf dat jaar wonen er voortdurend joden in het dorp.

Deze nieuwkomers zijn voornamelijk afkomstig uit de Oostfriese dorpen aan de overzijde van de grens. De vestiging van Gerson Arents stuit op weerstand van de gevestigde bewoners. Zonder succes proberen zij de plaatselijke autoriteiten te overtuigen dat de vestiging van joden schadelijk zal zijn voor hun broodwinning. De middelen van bestaan van de joden bestaan hoofdzakelijk uit de handel in textiel en allerlei ongeregelde goederen en in mindere mate de handel in vee en vlees.

Wat betreft hun religieuze noden en behoeften zijn de joden uit Nieuweschans voornamelijk op zichzelf aangewezen. Grotere Joodse Gemeenten liggen op relatief grote afstand.
In 1813 verwerft de joodse gemeenschap in Nieuweschans de status van een Joodse Gemeente. Behalve Nieuweschans maken ook de joden in de nu Oostfriese dorpen Bunde en Stapelmoor er deel van uit. Vanaf 1821 is het een zogenaamde Bijkerk van de Ringsynagoge Winschoten.

In 1809 telt het dorp 25 joden, in 1849 is hun aantal gegroeid tot 61 en daarna loopt als gevolg van de veranderende sociale en economische omstandigheden het aantal joden in het dorp terug tot acht in 1930.

Synagoge

Foto: Voormalige synagoge aan de Achterstraat voor de restauratie, z.j. (Tg 818 inv.nr. N15-130d)

Net als elders is de eerste synagoge een huiskamer. Deze bevindt zich in het huis van Gerzon Arons. De datum van de oudste vermelding is 1773, maar waarschijnlijk dateert deze huissynagoge uit 1750. Deze synagoge wordt bezocht door joden uit omliggende plaatsen als Bunde, Wedde, Bellingwolde en Termunten.

In 1802 kopen de bestuurders van de Joodse Gemeente in Nieuweschans een huis aan de Achterstraat. Waarschijnlijk hebben ze dat pand verbouwd tot synagoge, want in 1811 vraagt de Joodse Gemeente subsidie voor het herstel van hun synagoge. Dit gebouw staat eveneens aan de Achterstraat. Hoewel dit gebouw in de jaren 1865-1866 is gerestaureerd, is het in 1925 dermate bouwvallig geworden dat het niet meer wordt gebruikt.

In 1934 is de synagoge verkocht en in 1968 is het gebouw door de gemeente Nieuweschans verworven. De synagoge is in 1973 gerestaureerd. Tegenwoordig dient het als ontvangstruimte.

Foto boven: Begraafplaats, ca. 1980, foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr N15-132d).

Foto boven: Begraafplaats, 1978, foto M.A Douma (Tg. 818, inv.nr N15-121d).

Begraafplaats

De precieze stichtingsdatum van de begraafplaats is onbekend. Waarschijnlijk dateert hij uit 1811.

In juni van dat jaar namelijk verzoekt de Joodse Gemeente, gesteund door het plaatselijk bestuur, aan de het regionaal bestuur om de toewijzing van een stukje grond ten behoeve van de aanleg van een begraafplaats.

Deze begraafplaats ligt aan de Bunderpoort buiten de voormalige wal aan de Tichelstraat.,

Op deze begraafplaats worden tot 1874 ook de joden uit het Duitse Bunde begraven.
Er staan 44 stenen waarvan de oudste dateert uit 1818.