Smeerling gezien vanuit het westen, met te verplaatsen Provinciale weg. Foto: juni 1967, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, A.J. van der Wal. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

Smeerling wordt in het Gronings uitgesproken als ‘De Smilke’ ligt in de gemeente Stadskanaal in de streek Westerwolde aan de Ruiten Aa en aan de N365 ten westen van Vlagtwedde. Smeerling bestaat uit niet meer dan acht verspreide Westerwoldse boerderijen die samen een beschermd dorpsgezicht vormen.

Foto: 22 november 2012. Auteur: Dickelbers. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported licentie.

Geschiedenis van Smeerling
Smeerling is een essenzwermdorp ontstaan uit een ander dorp, namelijk Onstwedde. De essen in Onstwedde leveren niet meer voldoende voedsel op en daarom is het dorp in het verleden uitgebreid.
Een verhoging van het terrein aan de westzijde van Smeerling, direct aan de zuidzijde van de N365, wordt de Galberg genoemd, op zijn Gronings Galbaarg. Hier heeft in de middeleeuwen een galg gestaan, waaraan veroordeelden zijn opgehangen. Deze galg heeft vlakbij een belangrijke doorgaande weg gelegen om voorbijgangers eraan te herinneren de rechte weg niet te verlaten.

Horlings boerderij, Smeerling 13, achterzijde. Boerderij van het Westerwoldse type waarvan de hoofdvorm bewaard is gebleven. Foto: Gouwenaar, 2 april 2010. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, nr. 34170, Licentie: Publieke Domein.

In deze zelfde verhoging zijn ook restanten van een urnenveld[1] gevonden. Vanaf 2004 is deze heuvel een extensieve akker in eigendom van Natuurmonumenten. Dat betekent dat in deze akker weinig wordt geïnvesteerd in arbeidskracht en geld. Er wordt geen kunstmest gebruikt, en komen geen machines op het land en er worden geen verdelgmiddelen zoals insecticiden gebruikt.

Ten zuiden van Smeerling is in het dal van de Ruiten-Aa een oude koevoorde met een aangelegde bedding van veldkeien terug gevonden. Een koevoorde, een drecht (Friesland), of een dracht (West-Friesland), wordt ook wel een trecht of een tricht genoemd. Het betreft een doorwaadbare plaats in een rivier of een beek. Op andere plaatsen kan het ook een brugconstructie zijn, waar water in periodes met hoge afvoeren gedeeltelijk overheen stroomt. Op andere plaatsen, zoals in Zandvoort, is het een plek waar men tussen zandduinen het strand kan bereiken. In Eexterzandvoort betreft het een begaanbare plaats door het veen. Elders kan het een in het land inlopende gedeelte van een zee zijn, zoals een baai, bocht, inham of inwijk.

Boerderij Smeerling 16. Boerderij van het Westerwoldse type, behoudens uitbouw aan de buitenzijde van het voorhuis. Foto: Gouwenaar, 22 april 2010. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Rijksmonument nr. 34172. Licentie: Publieke Domein.

Zoals gezegd is het in Smeerling dus een doorwaadbare plaats in de rivier de Ruiten-Aa geweest. Om vee de gelegenheid te bieden een beek of sloot te passeren om een weide aan de andere oever te bereiken is soms zo’n koevoorde aangelegd. Met flinke veldkeien, die op hun plaats worden gehouden door in de ondergrond gedreven houten staken wordt de bodem van de stroom bedekt om te voorkomen dat de dieren uitglijden of wegzakken in de modder. Een mooi voorbeeld daarvan is de tien meter brede voorde in de beek bij Smeerling in een zijdal van de Ruiten-Aa. De Drentse plaats Coevorden dankt haar naam aan zo'n koevoorde, net als Ochsenfurt en Oxford.

De jachtrechten van Smeerling worden nog steeds verhuurd door de boerrichters[2], een organisatie die stamt uit de tijd dat de marken nog functioneren.

Boerderij Smeerling 18. Boerderij van een meer geevolueerd type, zodat het zadeldak van het voorhuis in het verlengde van de nok van de schuur loopt. Ingang in de binnenhoek van het voorhuis. Zesruitsvensters op ongelijke hoogte in zij- en voor- gevel. Nokankers 186. Foto: Gouwenaar, 22 april 2010. Rijksdienst voor Cultureel erfgoed. Rijksmonument nr. 34173. Licentie: Publieke Domein.

Beschermd dorpsgezicht
Gezicht Smeerling is een van rijkswege beschermd dorpsgezicht in Smeerling. De procedure voor aanwijzing wordt gestart op 28 augustus 1970. Het gebied wordt op 11 september 1972 definitief aangewezen. Het beschermd gezicht beslaat een oppervlakte van 91,6 hectare. Panden die binnen een beschermd gezicht vallen krijgen niet automatisch de status van beschermd monument. Wel zal de gemeente het bestemmingsplan aanpassen om nieuwe ontwikkelingen in het gebied te reguleren. De gezichtsbescherming richt zich op de stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering van een gebied en wil het toekomstig functioneren daarvan veiligstellen[3].

Er staan een aantal Westerwoldse boerderijen uit de zeventiende en achttiende eeuw. Een van de boerderijen is de werkschuur van Natuurmonumenten. Naast het dorp ligt het Metbroekbos en het Eemboersveld, onderdelen van het natuurgebied Dal van de Ruiten A van de vereniging.

Foto: Natuurmonumenten. Lakenvelders.

In een van de boerderijen is een horecavoorziening gevestigd, die dient als uitvalbasis voor de educatieve activiteiten van Natuurmonumenten. In 2012 heeft dit pand de Teenstraprijs van de Boerderijenstichting Groningen gekregen voor de wijze waarop een nieuwe functie is ingepast in een gebouw waarbij het oorspronkelijke karakter bewaard is gebleven. Tevens fungeert deze boerderij als startpunt van de wandelroutes door het bos. Ook LAW-10 het Noaberpad[4] loopt langs Smeerling. Ook lopen fietsroutes als de Vestingroute, de Stroomdalroute en de United Countries Tour door het dorp.

Boerderij Smeerling 20. Boerderij van het Westerwoldse type; in het voorhuis lage zoldervensters, ook boven in de schuurgevel, die daarboven met houten schotwerk is gedicht. Gebogen strek boven de inrit. Bakhuis naast de schuur. Aan de buitenzijde van het voorhuis kelder. Foto: Gouwenaar, 22 april 2010. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Rijksmonument nr. 34174. Licentie: Publieke Domein.

Metboekbos
Lange tijd zijn de bomen van het Metbroekbos door de buurtbewoners gebruikt voor van alles en nog wat. Na de novemberstorm van 1972 laat Natuurmonumenten de natuur haar gang gaan in het Metbroekbos. Als een boom sterft blijft hij gewoon staan. Spechten en holenduiven broeden in zo’n dode boom. Als de boom omvalt, zullen mossen, insecten en paddenstoelen het dode hout blijven gebruiken. De insecten trekken weer vogels aan. De natuur wordt veel rijker als de dode bomen in het bos achterblijven.

Boerderij Smeerling 16. Boerderij van het Westerwoldse type, behoudens uitbouw aan de buitenzijde van het voorhuis.

Het Metbroekbos is om een aantal redenen bijzonder. Het is een restant van een oorspronkelijk veel groter bosgebied in Westerwolde. Het Metbroekbos en het Liefstinghsbroek zijn de meest gevarieerde loofbossen van Nederland met zomereik, beuk, gewone esdoorn, zachte berk en es. De onder-begroeiing is goed ontwikkeld. De akkers van Natuurmonumenten zijn boomweiden en de oudsten daarvan worden al sinds 1976 beweid door Lakenvelders. Het nabij gelegen buurtschap Smeerling kent een aantal prachtige Saksische boerderijen uit de 1e eeuw[5].

Boerderij Smeerling 15. In de 30-er jaren gerestaureerde grote 18e eeuwse boerderij van het Westerwoldse type. Ingang in de voorgevel van de schuur naast de inrit. Alle vensters met roedenverdeling; in de voorgevel is een deur toegevoegd. Daarnaast is een kelder geweest. Inwendig tegelwanden en betimmeringen. Friese schuur uit 1867. Voorhuis 1742, volgens Muntinga. Foto: Gouwenaar, april 2010. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Rijksmonument nr. 34171. Licentie: Publieke Domein.

Wandelingen
Eén van deze wandelingen start bij het Parc Emslandermeer, bij restaurant Roegh en gaat naar het dal van de Ruiten Aa, het Metbroekbos, Smeerling en langs het Ellersinghuizerveld, een 265 ha. nieuw natuurgebied, dat in 2013 is opgeleverd. Zonder de aanlooproute, een voetpad langs het Veelerdiep, een riviertje dat naar de Westerwoldse Aa stroomt, is de route 8,2 km. Aan de rand van het dorp is de Appelhof, een hoogstam – boomgaard, geplant door de schooljeugd. Voorbij de fruitbomen kronkelt het pad langs de Ruiten Aa naar het Metbroekbos, een vochtig bos met een bijzondere flora en fauna. Het wordt begraasd door Lakenvelders. In Smeerling kunt je de antiekboerderij, ‘Gasterij Natuurlijk Smeerling’ van Natuurmonumenten bezoeken of een B&B. Het Ellersinghuizerveld is niet toegankelijk voor wandelaars. Hier wordt de oorspronkelijke natte heidevegetatie hersteld. Het grondwaterpeil in de omringende bossen kan op deze manier hoog gehouden worden. Houd er wel even rekening mee dat 60% van deze wandeling onverhard is[6].

Smeerling, overzicht vanuit het zuid-oosten. Foto: A.J. van der Wal, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International licentie.

Rijksdienst voor Monumentenzorg

Op 11 september 1972 omschrijft de Rijksdienst Smeerling als volgt:

"Het beschermde dorpsgezicht omvat het op de bijgevoegde kaart (Rijksdienstr voor Monumentenzorg, tekening nmr. 084) door een stippelijn omgrensde gebied.

In het oostelijk gedeelte van de provincie Gronlngen ligt het gebied Westerwolde, een langgerekt plateau van zandgronden, dat vele eeuwen was omgeven door vrljwel onbegaanbare hoogveen-moerassen, doorsneden door tal van in dalen gelegen beekjes was de streek zeer geisoleerd gelegen. Hieraan kwam pas een einde, toen men in de 18de eeuw de waterstancl begon te regelen. Een volledlge ontsluiting van het gebied kon evenwel eerst plaatsvinden na verdere verbeterlng van de waterbeheersing in de 19e en 20ste eeuw.

Ruiten Aa.

Evenals op het Drents diluvlaal plateau kwamen ook in Westerwolde, een van de vroegst bewoonde gedeelten van ons land, de nederzettlngen tot ontwlkkellng op de grens van de vruchtbare en de beekdalen voorkomende groenlanden en de hogere bouwgronden(essen). Ook hier werden de boerenbehuizingen in schijnbare ordeloosheld bijeengebouwd en vormden de bewoners een op zich zelfstaande gemeenschap van boeren en ambachtslleden. De ontsluiting van dit gebied en de daaruit voortkomende ontwikkellng in de op volgende perlode brachten grote veranderingen met zich mee. Voor een betere en economische bedrijfsvormlng werden tal van bossen en houtwallen gekapt, de grond geëgaliseerd en de landerijen verkaveld. Als gevolg van deze gewijzigde omstandighedenen een andere wljze van bodemgebrulk traden ook in de nederzettingsvorm wijzlgingen op. Slechts enkele buurtschappen bezitten nog een structuur, die vrljwel gelijk is aan die uit het begin van de vorige eeuw (circa 1825. Red.), waarblj de relatie tussen de groepering van boerderijen, de beekdalgronden en de hogere esgronden nog aanwezig is.

Een van de weinige voorbeelden van een gave oude nederzettingsstructuur vormt de buurtschap Smeerling, gelegen aan de westzijde van de landstreek Westerwolde. De voor dit type nederzettlng kenmerkende willekeurig aandoende, op basls van de utiliteit van het boerenbedrijf, ontstane sltuering van de verschlllende boerderijen is vrljwel ongewijzigd gebleven. De relatie van de boerderijengroeperlng met de esgronden, waarvan de verkavellng nog gelijk is aan die uit het begln van de 19de eeuw, alsmede de relatíe met het oostelijk aangrenzende beekdal, waarop zich het Metbroekbos bevlndt, is nog geheel intact.

Ten opzichte van de eerste kadastrale situatie, die omstreeks 1830 in kaart werd gebracht, is slechts weinlg veranderd. Enkele boerderljen werden bijgebouwd, slechts twee hoeven en een grote bijschuur zijn verdwenen, waarbij de erven, waarop deze bebouwing heeft gestaan, nlet opnieuw werden bebouwd. Prachtlg hoog elkengeboomte omzoomt de boerenerven; vooral in de zomermaanden wordt de plaats van de bebouwing sterk geaceentueerd door de massale beplanting, waartegen de opstallen als het ware aanleunen.

De eigenlijke nederzetting bestaat uit een achttal boerderijen met schuren, zuidelijk van de provinclale weg 0nstwedde-VLagtwedde. Noordelijk hiervan zijn twee nieuwe boerenbehulzingen gelegen. Van de acht oude opstallen zijn er vier op de lijst van beschermde monumenten geplaatst. De overige vier dateren uit de vorlge eeuw, doch zljn zo tradltioneel van vorm, dat zij volkomen bij de beschermde objecten aansluiten. De breed uitgebouwde panden zijn voorzlen van lage daken, afgedekt met oud-Hollandse pannen in rode kleur. De paden, dle de boerenerven begrenzen, zijn veelal onverhard en door hun slingerend beloop dragen zij niet in gerlnge mate bij tot het karakter van dit type nederzettÍng.

Het licht glooiende landschap van de zuldelijk aangrenzende essen, het diepgelegen beekdal en het door tal van houtwallen aan de buurtschap verbonden Metbroekbos maken Smeerling tot een van de fraaiste gebieden van de provincíe Groningen.

In het kader van de ruilverkaveling Vlagtwedder-Essen is de bijzondere betekenis van de buurtschap Smeerling ln cultuurhistorisch, landschappelijk en natuurwetenschappelijk erkend. Op het landschapsplan van de ruilverkaveling is het gebied in kwestie wegens zijn uitzonderlijke betekenis in dit opzicht als "te sparen" opgenomen.

Ook het plan van toedeling is wat de buurtschap Smeerling betreft geheel gericht op de beecherning hlervan. Ten behoeve van de vormlng van een natuurwetenschappelijk en landschappelijke beheerseenheid met het Metbroekbos is 16 ha uit het bezit van de Stlchtlng Beheer Landbouwgronden toegewezen aan het Staatsbosbeheer. De grlllige perceelsgrenzen zijn in essentie, mede ter handhaving van een gedifferentieerd agrarisch gebruik, zoveel mogelijk gehandhaafd. Er is naar gestreefd de steilranden zoveel mogelijk tot eigendomsgrens te maken.

Bovengenoemde plannen kunnen echter geen bljzondere bescherming scheppen voor de eigenlljke nederzetting (bebouwing) Smeerling. Aan de beschermlng van deze nederzettlng moet echter om tweeërlei redenen groot belang worden geacht. AIs zodanig vormt Smeerling nog een van de welnlge voorbeelden van een gave oude Westerwoldse nederzettingsstructuur. Wegens de schoonheid en het karakter van het geheeL van deze nederzetting, is het van algemeen belang te achten dat deze bijzondere bescherming verkrijgt. Het ls om deze reden, dat de nederzetting Smeerling voor zover gelegen binnen de aangegeven, mede op een zekere externe beschermingsgerichte omgrenzing op grond van artikel 20 van de Monumentenwet is aangewezen als beschernd dorpsgezicht. Deze aanwijzlng houdt geenszins een algehele bevriezing in; zij heeft als doel om door het scheppen van de juiste stedebouwkundige maatregelen de basls te leggen tot behoud van het unieke karakter van deze nederzettlng.

Op de tweede plaats moet zoals boven uiteengezet uit cultuurhlstorische overwegingen aan de bescherming van het geheel van de in de buurtschap Smeerling aanwezige monumentale, landschapelijke en natuurwetenschappelijke waarden grote betekenis. worden toegekend. Tezamen met de in het kader van de ruilverkaveling Vlagtwedder-Essen getroffen maatregelen kan met de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht deze bescherming van het geheel, vanuit verschlllende daarvoor geeigende wettelijke kaders op harmonieuze en evenwichtige wijze worden gerealiseerd".

"Toelichting; bij de beschikking tot aanwijzing van een beschermd dorpsgezicht in Smeerling, gemeente Stadskanaal. Afdeling M.M.A./Mo. Nr. 165.815 I. Was getekend Overeenkomstig de secretaris van de Monumentenraad, ....."

"Behoort bij de beschikking van de Staatssecretarissen van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk en van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening van 11 september 1972. Afdeling M.M.A./Mo. Nr. 165.815 I. Was getekend Overeenkomstig de secretaris van de Monumentenraad, ....."

Foto: Natuurmonumenten.