De voormalige kruiskerk van Eexta met losstaande toren vlak voor de sloop in 1870. Op de voorgrond kappen en zagen mannen, hout voor de zwaar vervallen kruiskerk na de storm van 17 december 1869. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. Licentie: Publieke Domein.

De aanduiding 'de voormalige kerken van Eexta' beschrijft drie opeenvolgende kerkgebouwen in het voormalige dorp Eexta, dat sinds 1964 een wijk is van de plaats Scheemda.

De voormale kruiskerk en zijn opvolger
De voormalige, afgebroken, romanogotische kruiskerk dateert uit de tweede helft van de dertiende eeuw. Het gebouw moet een oudere voorganger hebben gehad, gezien de vondst van een trapeziumvormig sarcofaagdeksel, gedateerd omstreeks 1100. De naam van de patroonheilige is onbekend[1].

In 1870 bevindt de kruiskerk zich in een zeer vervallen staat en wordt afgebroken. Hierop wordt aan de Kerklaan de Eexterkerk gebouwd, die tot 2009 dienst heeft gedaan. Als de kerkgemeente fuseert met de gereformeerde gemeente in Scheemda onder de koepel van de Protestantse Kerk in Nederland, wordt besloten de Eexterkerk af te breken. Een nieuw multifunctioneel gebouw wordt in 2010 opgeleverd, dat de naam ‘De Ontmoeting’ heeft gekregen. Daar worden ook de kerkdiensten van Eexta en Scheemda gehouden. De preekstoel uit 1636, het orgel uit 1733, de kerkklok uit 1796 en de 17e-eeuwse avondmaalstafel hebben naar verluid door de plaatsing in deze 21e-eeuwse context niet meer de status van beschermd rijksmonument.

Een aantal personen staat voor de ingang van de oude kruiskerk. Ook zien we hier oude grafstenen. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Beeldbank Groningen.

Kruiskerk (13e eeuw-1870)
De eerste stenen kerk is een aan de Zuidbroekster Petruskerk verwante, waarschijnlijk iets oudere romanogotische kruiskerk die bedekt is geweest met koepelgewelven[2] en heeft midden op de huidige begraafplaats van Eexta aan de Hogeweg gestaan. Het bouwjaar zal mogelijk tussen 1252 en 1264 zijn gebouwd; uit die tijd zou -op basis van dendrochronologisch[3] onderzoek- het oudste deel van de nog bestaande weem (pastorie met de oudste woonhuisdak van Nederland) stammen[4]. Opgemerkt moet worden dat de Groninger Archieven als bouwjaar 1170 noemen, volgens sommigen is dat een misverstand.

Twee doorsneden en een deel van de plattegrond. Deels ingekleurd met aquarel. No. 218. Rechtsonder gesigneerd: CP, potlood, pen, inkt en aquarel. Vervaardiger: C.H. Peters. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Beeldbank Groningen.

De kerk vormt eeuwenlang het centrale punt van Eexta en is dan omgeven door een kerkhof. Net als bij de meeste omliggende dorpen staat in die tijd de toren los van de kerk. In de 19e eeuw wordt het onderhoud van de kerk verwaarloosd, zodat het gebouw steeds verder vervalt. Eind jaren 1860 wordt in documenten reeds gesproken over het bouwen van een nieuwe kerk. Tijdens een zeer zware storm op 17 december 1869 wordt de kruiskerk zwaar getroffen. Op een foto (bovenaan deze pagina) van kort daarna is te zien dat veel dakpannen ontbreken en er wordt in documenten ook van andere niet nader omschreven schade gesproken. Op Eerste Kerstdag besluiten de kerkvoogden daarop tot de sluiting van de kerk, daar de financiële middelen voor de omvangrijke herstelwerkzaamheden ontbreken en de kerk voor de relatief kleine gemeente te groot is geworden. De oude kruiskerk wordt daarop opgemeten om te zien hoeveel geld de stenen op kunnen leveren bij sloop.

Deel van de kerk in opstand getekend, met deel van het kerkhof. Met een aantekening in potlood: had muurschilderingen (1850-1870). Verzameling Peters (No. 389 uit de verzameling van C.H. Peters). Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Beeldbank Groningen.

De oostgevel in opstand getekend. In potlood: No 79. Oningevulde schaalstok. Kruiskerk Eexta: Bouwkundige tekening door C.H. Peters. Bron: RHC GA, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Kruiskerk Eexta: Bouwkundige tekening door C.H. Peters, Plattegrond en bouwkundige details. Linksonder in potlood: no. 78. Plan 1/100 en details naar opmeting J. Bauer 9 Jan. 1871. Schaal: 10 m = 10 cm [1:100]; 1 m = 20 cm [1:5]; 1 m = 10 cm [1:10]. Datum: 1870-1871. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Beeldbank Groningen.

Eexterkerk (1870-2010)
In 1870 is de kruiskerk vervolgens gesloopt, de naastgelegen pastorie bestaat dus nog wel, de plek van de kerk wordt gebruikt voor de uitbreiding van de begraafplaats van Eexta, en er wordt een perceel aangekocht aan de Kerklaan, waarop hetzelfde jaar wordt begonnen met de bouw van de rechthoekige Eexterkerk, waar aan de voorzijde een toren deels is ingebouwd en waarvan de achtergevel driezijdig is gesloten. Het betreft een eenvoudige zaalkerk met twee zijvleugels. Op 20 augustus 1871 wordt de nieuwe kerk ingewijd. Preekstoel, orgel, avondmaalstafel en luidklok worden overgeheveld van de vroegere kruiskerk naar de nieuwe Eexterkerk. Van 1914 tot 1915 wordt het verenigingsgebouw Eben-Haëzer naast de kerk gebouwd voor het opvangen van het verenigingsleven en de kerkenraad. Oorspronkelijk heeft dit gebouw uit twee vertrekken bestaan. In 1928 is het uitgebreid met nog twee vertrekken en in 1969 is het gebouw totaal gemoderniseerd en hernoemd tot ‘Eekerstee’. In 1961 is tegenover de kerk een nieuwe pastorie gebouwd.

Kruiskerk Eexta: Bouwkundige tekening door C.H. Peters. Twee doorsneden en een deel van de plattegrond. Deels ingekleurd met aquarel. No. 218. Rechtsonder gesigneerd: CP uit 1918. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Provinciale Groningse Oudheidkundige Commissie, Beeldbank Groningen.

In de jaren 1920 worden vanwege de groei van de kerkelijke gemeente plannen gemaakt voor het uitbreiden van de kerk, hetgeen in 1936 gebeurt in de vorm van twee vleugels. In 1979 is een consistorie achter de kerk gebouwd. In 1982 wordt de hervormde gemeente van Nieuw-Scheemda gefuseerd met de hervormde gemeente van de Eexterkerk en in 2001 worden de leden van de ontbonden vrijzinnig hervormde kerk van Scheemda toegevoegd aan de hervormde gemeente van Eexta. Na vele jaren van ‘Samen op Weggesprekken’ wordt in 2003 besloten tot het samenvoegen van de hervormde gemeente van Nieuw-Scheemda-Eexta-Scheemda en de gereformeerde kerk van Scheemda tot de 'Protestantse Kerk Nederland in Scheemda' (nu 'Protestantse Gemeente Scheemda'). Dit treedt in werking in 2006.

De voormalige, gesloopte Eexterkerk, als opvolger van de kruiskerk, waarvan alleen de toren en de voormuur zijn blijven staan. Foto: mei 2022, ©Jur Kuipers.

Sloop Eexterkerk en bouw 'De Ontmoeting'
De Eexterkerk, alsook de gereformeerde Poststraatkerk (uit 1959) blijken echter te klein om de nieuwe gemeente van 1000 leden te vestigen. Besloten wordt om een nieuw gebouw te bouwen, de Eexterkerk te slopen en de Poststraatkerk te verkopen voor sloop. De Eexterkerk komt niet in aanmerking om op de monumentenlijst te worden geplaatst, vanwege het feit dat ze te nieuw is (1870, maar de vleugels uit 1936 hebben het uiterlijk van het gebouw danig veranderd) en dus ook  komt het niet in aanmerking om overgenomen te worden door de ‘Stichting Oude Groninger Kerken[5]’. De kerk en aangrenzende gebouwen worden daarop gesloopt om plaats te maken voor de nieuwe moderne kerk en parkeerplaatsen.

De toren/gevel van de Eexterkerk bevat echter wel een rijksmonument, de klok; de oorspronkelijke klok dateert uit 1796, en wordt daarom, en om iets te behouden van de kerk, niet gesloopt. De achterkant van de toren wordt geel en bruin geschilderd. (De klok is echter in WOII door de Duitsers gevorderd en in 1948 is een nieuwe klok aangekocht. De juistheid hiervan laat nog even op zich wachten).

Het nieuwe multifunctionele gebouw 'De Ontmoeting' aan de Kerklaan 32, verrijst naast de gesloopte Eexterkerk en wordt voltooid in 2010. De architect Reinier de Gooijer van Klein Architecten heeft de bouwstijl ontworpen. Het heeft een ovale vorm en is opgebouwd uit keramische leisteen. De rijksmonumenten zijn overgeplaatst naar 'De Ontmoeting', maar hebben door de plaatsing in een nieuw gebouw geen beschermde monumentstatus meer omdat de historische context verloren is gegaan.

Het gaat om:

Het orgel uit de voormalige kruiskerk staat tegenwoordig in 'De Ontmoeting'. Foto: mei 2022, ©Jur Kuipers.

Uit een ver verleden

1. het orgel van Matthias Amoor uit 1733,
dat al in de kruiskerk heeft gestaan en zich dus in zijn derde kerkgebouw bevindt. Mogelijk is het orgel al gebouwd in 1704. Het is verbouwd door onder anderen Albertus Antoni Hinsz & Frans Casper Snitger in 1780 en 1796, Herman Eberhard Freytag in 1828 en 1862, Petrus van Oeckelen in 1874 en Mense Ruiter in 1936. Het is vervolgens gerestaureerd onder supervisie van Klaas Bolt door de orgelbouwers Reil in 1987. Sinds Reil het orgel in 2010-2011 voor de herplaatsing naar De Ontmoeting opnieuw onderhanden neemt, zijn diverse onderdelen in oude staat hersteld en is de dispositie uitgebreid. Er zijn sindsdien twee manualen en een aangehangen pedaal, en vijftien registers;

De preekstoel uit de voormalige kruiskerk staat hier in de Eexterkerk.

2. de preekstoel uit 1636 met twee koperen kaarsarmen;

De preekstoel uit de voormalige kruiskerk staat tegenwoordig in 'De Ontmoeting'. Foto: mei 2022, ©Jur Kuipers.

3. de 17e-eeuwse avondmaalbank.

De 17e eeuws avondmaalstafel staat tegenwoordig in De Ontmoeting.

Pastorie
De oorspronkelijke pastorie of weem, is niet langer eigendom van de kerk, stamt uit de dertiende eeuw en is bewaard gebleven. Het heeft het oudste woonhuisdak van Nederland. Dat blijkt uit onderzoek van de Rijksdienst voor Monumentenzorg. Uit de jaarringen valt af te leiden dat de eikenhouten balken in het dak stammen uit ongeveer 1250. Volgens bouwhistoricus A. Reinstra is niet alleen de leeftijd, maar vooral ook de puntgave constructie van het dak zeer bijzonder. Het gaat hier om de originele constructie.

Lees hier alles over de weem van Eexta.

Restant van de Eexterkerk, de toren en de voorgevel (achterzijde). Links: 'De Ontmoeting'. Foto: mei 2022, ©Jur Kuipers.

Restant van de Eexterkerk, de toren en de voorgevel. Rechts: 'De Ontmoeting'. Foto: mei 2022, ©Jur Kuipers.