Panoramafoto van de kerk van Finsterwolde. Foto: Jur Kuipers.

De Stefanuskerk
Zoals alle oude Groninger kerken is de kerk van Finsterwolde van oorsprong een katholieke kerk geweest. Het is een romano-gotisch bouwwerk uit het begin van de 13e eeuw.  De romano-gotiek komt uitwendig naar voren door de nissen-arkaden langs de noord- en zuidgevel en inwendig aan een in de muurdikte uitgespaarde gang, zoals aan de rijkst gedetailleerde kerken van deze stijl voorkomt (Termunten, en over de grens Engerhafen, Bunde e.a.). De koorsluiting is zichtbaar jonger. Het is oorspronkelijk gebouwd als een kruiskerk. Na de Reformatie is het een Nederlands Hervormde kerk geworden. In 1586/1587 wordt het kerkgebouw herbouwd en krijgt het zijn huidige vorm. Hierbij is het kruis van de kruiskerk weggebroken en is alleen het schip overgebleven. Verder is het gebouw 5,5 meter verlaagd en is het koor aangebouwd.

De Stefanuskerk gezien vanuit het oosten. Foto: ©Jur Kuipers.

De kerk met de ingang gezien vanaf de westzijde. Foto: ©Jur Kuipers.

Boven de toegangsdeur. Foto: ©Jur Kuipers

Toegangsdeur

Boven de toegangsdeur van de kerk is een opschrijft aanwezig uit het jaar 1852 met rondom de tekst:

'Vernieuwd in het jaar 1852 toen kerkvoogden waren J.K. Muntinga, J.R. Roelofs en J.H. Roemeling'

met in het midden staat de tekst:

Bijzondere objecten

Bijzondere opbjecen zoals een piscina of een hagioscoop zullen we niet in deze kerk aantreffen, daarvoor is het koor van een te recente datum.

1945: Oorlogsschade aan de kerk van Finsterwolde. Bron: eigen verzameling.

Interieur van de kerk met links de preekstoel met trap en klankbord, daarvoor het doophek en achter het orgel. Foto: ©Jur Kuipers.

Het orgel
De kerk heeft een éénklaviersorgel met aangehangen pedaal, gemaakt door H.H. Freytag in 1808. Het heeft 15 registers. Het front is geheel sprekend. Het orgel heeft geen houten pijpen, het pijpwerk is geheel origineel. Het staat ¼ toon hoger dan de gebruikelijke hoogte van A=440H. Omdat het op het registerplaatje na, zich nog helemaal in de originele staat bevindt en is gemaakt door een orgelmaker die stamt uit de beroemde Arp Schitgerschool is het een belangrijk orgel voor Groningerland (4).

Voor de liefhebbers wat specificaties van het orgel:

Het orgel in de Nederl. Herv. kerk te Finsterwolde. Foto: ©Jur Kuipers.

Preekstoel
De kerk bezit een 19e eeuwse preekstoel met klankbord en trap.

De herenbank in de kerk van Finsterwolde. Foto: ©Jur Kuipers.

Herenbank
De eikenhouten kerkbanken met paneelwerk en snijwerk aan het achterschot stammen uit de vroege 19e eeuw (1817). Het wapen van de boerenfamilie Heddema uit Finsterwolde prijkt op de herenbank aan de noordzijde en laat het jaartal 1813 zien. De koorbetimmering met opzetstukken is afkomstig uit voormalige banken en de orgelbalustrade staat op zuilen. Verder bezit de kerk een doophek.

Het opzetstuk met het wapen van Heddema op de herenbank. Foto: ©Jur Kuipers.

Interieur: Foto: ©Jur Kuipers

Graven
Tot 1825 zijn in de kerk de notabelen van Finsterwolde begraven, daarna wordt dit verboden. (Zie ook: ‘Rond de kerk te Finsterwolde in 1832, percelen, gebouwen en eigenaars’ en ‘Grafkelder en zerken in de kerk van Finsterwolde', nog in bewerking). Voor zover bekend beschikt de kerk over één grafkelder en er liggen op het koor meerdere grafzerken. In een afzonderlijk artikel is hier uitgebreid aandacht aan besteed. (Zie: ‘Grafkelder en zerken in de kerk van Finsterwolde’, nog in bewerking). Bij de restauratie van de kerk in 2012 zijn de zerken van de grafkelder gehaald en is het voorste gedeelte ervan, welke dichtgemetseld was, geopend. In hoeverre het achterste deel geopend is, is mij onbekend. In het eerder genoemde artikel is meer te lezen over de grafkelder en de zerken. Ook heb ik de genealogie van het kinderloze paar dat ooit in de grafkelder heeft gelegen vrij ver kunnen uitwerken.

De advertentie in de Winschoter Courant in 1894 (Bron: Winschoter Courant).

Aanbesteding herstel en onderhoud

In 1894 besteden de

‘Heeren Kerkvoogden der Herv. Gemeente te Finsterwolde den 18 December, des namiddags 5 uur, in het café Tiddens, aldaar’ aan ‘Het herstellen en onderhouden van de kerk, pastorie, toren, kosterij, armhuis, enz. vanaf 1 Januari tot en met 31 December 1894’ (afbeelding links) (01).

In de Winschoter Courant (01) lezen we verder dat de aannemers het bestek, gemaakt door architect C. Brill uit Winschoten het café Tiddens ter lezing ligt en daar kan worden afgehaald voor een bedrag van 50 cent.

De plaatselijke timmerman Fokko Lindeman probeert de buit ook binnen te halen en tekent in voor f 1371. Dat bedrag is echter op één na de hoogste en de kerkvoogdij houdt de gunning nog even aan. Wel wordt alvast besloten het schilderwerk alvast te gunnen.

In de WOII raakt de kerk beschadigd door beschietingen, maar is niet onherstelbaar. In 1970 vindt er een grondige renovatie plaats, waarbij onder andere het meubilair uit het koorgedeelte gehaald wordt om plaats te maken voor het liturgisch centrum.

Restauratie 2012

De Protestantse Gemeente Reiderland heeft in 2012 opdracht gegeven tot herstel en restauratie van de kerk in Finsterwolde. Het gebouw bevindt zich in een zeer matige staat van onderhoud. De vloer is niet voldoende gefundeerd en verzakt. Dit gebeurt vooral vanuit het middenpad. Hierdoor helt het interieur dat tegen de muren is bevestigd naar voren en laat los. Een en ander is ook van invloed op de balustrade waarop het orgel staat. De kerk wordt ontdaan van vrijwel het complete interieur, kerkbanken, scheidingswanden, lambriseringen, grafzerken en vloeren. Hierna is er een nieuwe onderheide betonvloer gemaakt, waarop alle verwijderde onderdelen weer teruggebracht zijn. Tevens is aan de buitenzijde voeg- en metselwerk hersteld. Ook is binnen gestukadoord en geschilderd. Doordat de hele vloer nauwkeurig is verwijderd is het ook mogelijk geweest vloerverwarming aan te gaan leggen. Als aannemer is Stijkel Bouw uit Scheemda ingeschakeld.

Briefje uit 1969 gevonden
Bij het verwijderen van een lamp is een briefje aangetroffen geschreven op 18 december 1969, waaruit blijkt dat toen het werk enige tijd is neergelegd vanwege het slechte weer: 'Wachten is op mooie weer, want anders kan de kerk niet afgenomen worden, want de stoep is nog niet klaar'(04). Het briefje vermelde verder: 'Zeer koud weer. 10gr op de meter'. Verder worden de medewerkers er op vermeld: 'Hieraan hebben meegewerkt'. Genoemd worden: Timmerman H. Wolters te Zeerijp. Elektriciens F.L. Mulder te Finsterwolde, J.G. Smeens te Beerta. Schilders A. Dijkhuizen te Finsterwolde, G. Mellema te Scheemda, H. Hoeksema te Surhuizum (04).

Eerste oplevering

Op donderdag 29 november 2012 is de eerste oplevering, waardoor de kerst weer gevierd kan worden in een prachtig gerestaureerde kerk. De grafzerken zijn schoongemaakt en deels hersteld en liggen weer op de oorspronkelijke plaatst. De teksten zijn weer beter te lezen. In de garderobe is een keukentje geplaatst en het sanitair is vernieuwd. De scheuren in de muren zijn niet meer zichtbaar en alles is geverfd, waardoor ook de ornamenten beter naar voren komen. Ook aan de buitenkant zijn de sporen van verval weggewerkt. Het voegwerk is hersteld en de voorkant van de kerk heeft weer de 'oorspronkelijke' witte kleur. Het ornament boven de deur is goed bijgewerkt, waardoor de tekst duidelijk leesbaar is geworden.

De toren van de Stefanuskerk. Foto: ©Jur Kuipers.

De toren
De 30 meter hoge vrijstaande toren (zie de foto hieronder) is jonger en stamt uit 1820/1822 en is in die tijd gebouwd naar het voorbeeld van de neoklassieke toren van de kerk van San Giorgio Maggiore, die de skyline van het San Marcoplein in Venetië domineert.

Opgemerkt moet echter worden dat daarvoor nooit een daadwerkelijk bewijs is gevonden. De eerste steen is gelegd door kerkvoogd D.G. Garrelds en zijn vrouw O.J. Takens. Op de plaats van de nieuwe toren heeft voor die tijd een lage houten toren gestaan.

Voor de bouw zijn 96 geheide palen van 18 tot 28 voet lang gebruikt. De toren is 152,5 voet, dat is ongeveer 50 meter, hoog en heeft een spits waar bovenop een paard is geplaatst in plaats van een haan.

De toren is vroeger ook gebruikt om brandslangen in op te hangen om die te laten drogen. Ik herinner me nog dat dat in de jaren zestig het geval is geweest als ik er langs kwam op de brommer. Rechts van de toren heeft een brandweerkazerne gestaan. In 1963 is de toren door de gemeente Finsterwolde overgenomen en gerestaureerd voor f 73.000,-.

De windvaan op de toren van Finsterwolde is een paard. Een paard is het symbool van de levensloop en de fierheid, maar ook van de hoogmoed en de waanzin. Foto: Jur Kuipers, 2022.

In 2012 is de toren, nu in eigendom van de gemeente Oldambt wederom gerestaureerd. Op 24 april 2012 In 2012 wordt op de blog van de SOGK (2) het volgende geschreven:

‘Vandaag, vóór 09.00 uur, moeten 5 aannemers hun aanbesteding bij mij hebben ingeleverd. Op papier. Het gaat om werkzaamheden voor de toren van Finsterwolde. Deze wordt in het kader van het project Landmerken omgevormd tot ‘spannende’ toren. Hiervoor moeten enkele aanpassingen worden uitgevoerd. Zo komt er een nieuwe trap die leidt naar de uitstap tot de omloop. En op de plaats van die uitstap komt een nieuw bordesje met een trapje zodat het makkelijker wordt om naar buiten te stappen. Om het bordesje komt vervolgens een balustrade. Er komt een verhoogde vloer op de eerste zolder. En ook nog iets spannends in de vloer van de 1e en 2e zolder. Ik ga nu niet alles verklappen: kom straks vooral zelf kijken! 

Tegelijk met de aanpassingen worden onderhoudswerkzaamheden aan de toren uitgevoerd. Veel schilderwerk, en wat herstel van voegwerk, houtwerk, vloeren en trappen. Alle werkzaamheden heb ik beschreven in een ‘bestek en voorwaarden’. Een officieel document waarop de aannemers hun aanbesteding baseren. Vragen n.a.v. dit bestek worden door mij uitgewerkt en als ‘staat van wijziging en aanvulling’ toegevoegd. Op deze manier krijgt iedere aannemer dezelfde informatie.
Als alles klaar is dan wordt de toren opengesteld voor bezoekers. Het is even een klim, maar daarna kunnen mensen genieten van een weids uitzicht’.

In de toren hangt een (replica) gedenkbord met het opschrift:

De klok is in WOII geroofd door de Duitsers met de navolgende opschrift:

Er is een landmerk van de toren gemaakt. Rondom de vrijstaande toren is eerst een steiger opgebouwd. Daarna is er gezaagd en getimmerd en er ruikt er naar en olieachtige geur van verse verf. Christiaan Velvis van de SOGK (02) houdt toezicht bij de restauratie door de firma Stijkel Bouw. De toren in Finsterwolde is het achtste en laatste Landmerk, een bijzonder uitkijkpunt in de omgeving van de Groninger kust. De andere uitkijkpunten zijn onder meer de kerktorens in Uitwierde, Hornhuizen en Termunten. Het project is een kindje van de Stichting Oude Groninger Kerken. De totale restauratie en verbouw hebben maar liefst 1.5 miljoen euro gekost en is voor het grootste deel betaald door de Waddenfonds, waardoor de gemeente een unieke kans ziet om groot onderhoud te laten uitvoeren. De SOGK (2) heeft de toren al eerder op het oog en kan nu een toren realiseren met een schitterend uitzicht over de omgeving. Bij goed weer kun je objecten binnen de stad Groningen goed zien liggen en zelfs de Meyerwerf in Papenburg (Dld). De in 1820 gebouwde toren, die in 1963 werd overgenomen door de toenmalige gemeente Finsterwolde, was in slechte staat. Veel hout bleek aangetast door rot en houtwormen. Het hart van de toren was vochtig en donker.

De trap naar boven is hier en daar vervangen en alles is opnieuw geverfd. Je behoeft niet bang te zijn om van de trap naar beneden te vallen, want er is een stevige leuning gemaakt. ‘Gelukkig’ kraakt de trap als je naar boven loopt, maar dat hoort erbij. Je krijgt dan het gevoel alsof je door een paar honderd jaar oud gebouw loopt.

Verder zijn er binnen lampen aangebracht die voor licht in de duisternis zorgen en op eerste en de tweede verdieping zijn drie centimeter dikke gelaagde glasplaten in de vloer aangebracht, zodat je een prachtige kijk door de toren krijgt. Op de tweede etage kun je nu na tientalen jaren met eigen ogen de prachtige zware klok bewonderen. De volgt de laatste trap en komen we bij een klein luik die uitkomt op de grenen balustrade. Vervolgens kom je op ongeveer vijf meter onder de punt van het dak en kijk je uit over het omliggend landschap met het dorp, de landerijen en de Dollard. Dertig meter recht naar beneden kijken zal iemand die hoogtevrees heeft niet snel doen, maar diegene die het wel doet ervaart pas echt dat dertig meter toch wel echt hoog is en je weet dat je de klim naar boven heb gemaakt en aan den lijve gevoeld. Op 9 september 2012 is de toren open gegaan voor publiek en zijn er diverse feestelijkheden geweest. Burgemeester Pieter Smit van de gemeente Oldambt verrichtte de opening. Deze dag is er een heuse boerenmarkt geweest en zijn er workshop aanwezig. De kinderen maken de hele dag gebruik van een nostalgische draaimolen. Wat die dag heel bijzonder is geweest: nog nooit in het bestaan van de toren zijn er zoveel mensen ‘boven’ geweest. Op de toren is een bordje aangebracht waar je de sleutel kunt halen, zodat je helemaal zelfstandig even het bezit voelt van ‘een eigen toren te bezitten’.

Prachtig houtsnijwerk op de preekstoel. Foto: ©Jur Kuipers.

Bijzonderheden uit 1850

Een zekers Hs. Kremer schrijft rond 1850 een rekenboekje waarin de toren van Finsterwolde voorkomt. De tekst luidt:

‘De kostbare toren te Finsterwolde is in de jaren 1820-1821 gebouwd en staat op 96 ingeheide palen van 18 tot 28 voeten lengte, heeft een vierkant muurwerk, hetwelk onder, ter hoogte van 3 voeten met  een plint van Bentheimer steen, tussen zes lagen gebakken steen, met gelijke Bentheimer of zerksteen op de hoeken en boven op het muurwerk met een lijst van gelijken steen gedekt, is voorzien.

Van dit muurwerk is het fondament, over het midden des muurs, lang 80vt., dik 7 1/2 vt., diep 8 1/6 vt., de eerste verdieping lang 80 vt., dik 4 1/6 vt., hoog 21 1/2 vt., de tweede verdieping lng 81 2/3 vt., dik3 3/4 vt., hoog 20 1/2 vt., de derde verdieping lang 83 1/3 vt., dik 3 1/3 vt., hoog 18 vt., de vierde verdieping lang 85 vt., dik 2 11/12 vt., hoog 14 vt. Daarop volgt een hol houten achtkant van 22 voeten hoogte, dan een leijen kap of eene spits, hoog 46 voeten en eindelijk eene steng, die 10 1/2 voet boven de kap is (alle Groninger maat).

Vragen: A. Hoe hoog is het muurwerk boven de grond?
B. Hoe hoog is de geheele toren? En indien er in iederen kubieken voet 16 stenen zijn  en de zerken plint en hoekstukken voor gebakken stenen gerekend worden:
C. Hoeveel stenen waren er dan tot het fondament, iedere verdieping en den geheelen toren benoodigd, zoo voor den openen boog des doorgangs en de 16 luchtgaten 39.050 stenen minder gerelend worden?’ (3).

Toren en kerk op een oude ansichtkaart, gezien vanuit de richting Ganzedijk. Bron: eigen verzameling.

Grafzerken
In de kerk bevinden zich een aantal bijzondere en gave grafzerken

De grafkelder in de kerk van Finsterwolde

Bij de restauratie van de kerk is de grafkelder geopend. Deze kelder is oorspronkelijk van Hermannes Heddema en Juffer Lutgert Ockens Joling. De kelder blijkt echter leeg te zijn gehaald bij een eerdere restauratie. De achterkant is dichtgemetseld en niet opnieuw geopend, zodat we dus niet weten wat zich daarachter bevindt. Over echtpaar Heddema-Ockens een afzonderlijk artikel geschreven.

Ingang van de grafkelder. Opschift: INGANCK TOT DE GRAFKELDER. OBIIT LUTGERT OCKENS DEN 4 DESEMBER 1751. OBIIT HERMANNUS HEDDEMA DEN 8 APRIL 1763. Bron: GDW, blz. 258, nr. [1194].

Foto: ©Jur Kuipers.

Tijdens de restauratie van de kerk is de grafkelder geopend van Juffer Lutgert Ockens en Hermannus Heddema. Helaas is het dichtgemetselde gedeelte achterin niet geopend, zodat we niet weten wat zich daarachter bevindt. Foto: eigen verzameling.

De prachtig bewerkte grafsteen van Lutgert Okkens. Foto: ©Jur Kuipers.

De oorspronkelijke tekst op hun grafsteen in de grafkerk luidt:

'LUTGERT OKKENS, IN DEN JAARE 1671 GEBOREN ENDE DEN 4 DESEMBER 1751 IN DEN HEERE ONTSLAPEN, RUST HIER DOOR BESTEL HAARS EHEMANS, DEN W.E.L. HR. H. HEDDEMA, IN DESE GRAFKELDR, VERWACHTENDE MET ALLE GELOOVIGEN EENE VROLIKE OPSTANDINGE TEN EEUWIGEN LEVEN'.

Wapen:
Gedeeld:
I doorsneden:
a. een omgewende leeuw;
b. een aanziende staande wildeman, dragend in de opgeheven rechterhand aan een riem een schildje, beladen met een ster, en houdend in de linkerhand een op de linkerschouder rustende knots.
II op een terras een tegen een boom klimmend hert met gewei.

'NU IK, DE LAASTE UIT DE STAM VAN J. OCKENS OP AARD GESPROOTEN / ONS REY DOOR 'T STERVEN HEBB' GESLOOTEN / EN NEFFENS DIE TE RUSTEN KWAM / ZOO LAAT IK AAN MYN VRIENDEN 'T GOED / MET WENSCH VAN JESUS DIERBAARHEDEN / DIE VOOR ONS KWAM SYN BLOED BESTEEDEN / DAT DIE MY NEEM IN SYN BEHOED / WAT MY BELANGT, IK VAAR JEHEEL / IN ZOETHEID VAN MYN ZIELSGEDAGTEN / TEN HEMEL OP MET ALLE KRAGTEN / TE VINDEN WYZE MAAGDEN DEEL'. (Bron: GDW, blz. 259, nr. 1204).

Het doopbewijs van Lutgert is nog nergens gevonden. Helaas ontbreken in de doopboeken van Finsterwolde aantekeningen over verschillende jaren en ook het ledenmatenboek is incompleet. Rond 1713 heeft de schoolmeester en tevens koster van de kerk, Vincent Gramsbergen, het oude boekwerk dat in een zeer slechte staat verkeerde, overgeschreven. Althans alles wat de schoolmeester er nog van heeft kunnen lezen, want de inkt is in de loop der jaren vervaagd en de muizen hebben zich tegoed gedaan aan het papier. In het rouwboek lezen we echter nog wel dat op 5 maart 1729 de oude knecht van Lutgert is overleden, als er staat 'Juffer Okkens oude knecht genaamd Derk, nalatende een zuster'. Verder weten we ook nog dat Lutgert na haar dood 1000 caroli gulden heeft nagelaten aan de diaconie van de kerk.

1694 IS DEN WELEDELEN HEER HERMANNUS HEDDEMA GEBOREN TOT DELFZYL, TROUWDE JUFFER LUTGERT 9CKENS TOT FINSERWOLT 1731, LEEFDEN IN TEDERE LIEFDE TE SAMEN IN 21sTE JAAR. NA V...T...EN OVER HAAR GEMIS GAF HY ... ZYN GEEST IN HANDEN VAN DEN ZALIGENDE HERE JESUS DEN 8 APRIL 1763 ... EN IS BY HAAR IN DESE GRAFKELDER BYGESET. Wapen, geplaatst voor krijgsattributen: Een rechterschuinbalk, begeleid van boven en van onderen van drie leliën schuínrechts. DE HEER HERMANNUS IS GEWEEST DE LAATSTE VAN DE STAM.260 Bron: GDW, blz. 259, nr. [1205]. Foto: ©Jur Kuipers.

'Lutgert Ockens heeft een zuster Siben Ockens. Lutgert is mogelijk eerder gehuwd geweest met Jacobus Sparringa, en zij is mogelijk de dochter van Jan Ockens en Meiske Bouwens. Meiske Bouwens komt voor in akte Beerta 2.5.1716. Van Finsterwolde is weinig archief uit de 17e en begin 18e eeuw bewaard gebleven, dus zekerheid zullen we waarschijnlijk nooit vinden. Lutgert is een nicht van Lutgert Heeres die in 1687 met Harmannus ten Camp huwt. Ook van deze nicht Lutgert zijn geen ouders te vinden. Lutgert Ockens behoort in ieder geval niet tot een der families Joling, zoals soms wordt verondersteld'. (Bron: Frits Ebbens. 29-05-2021).

Meer lezen?

Wat er vooraf is gegaan.

Lees verder over deze Juffer en haar man: Hermannes Heddema en Juffer Lutgert Ockens Joling
Parenteel van de geslachten Dommering, Eckringa, Heddema en Hoevelaar