Tekening uit het archief van K.T. Meindersma, RHC GA, Groninger Archieven. Betreft tekening september 1935.

Op dezelfde plek waar nu de huidige Nederlands Hervormde Kerk staat (Hoofdweg 87), heeft al eeuwenlang een kerk gestaan. Het bouwjaar van die kerk is niet bekend, maar we weten wel dat er in de 14e-eeuw al een kerk in Westerlee heeft gestaan. Naast de kerk in westelijke richting heeft rond 1725 een klokkenstoel gestaan. De kerk wordt al in vroegere eeuwen door de bewoners van Westerlee en Heiligerlee gemeenschappelijk gebruikt. Oorspronkelijk hebben de kerk en de pastorie toebehoord aan het klooster van Heiligerlee. De kerk is gewijd aan de Heilige Sint Joris.

Het collatierecht wordt in 1770, overgedragen aan de kerkgemeente Westerlee en Heiligerlee. Omstreeks 1776 ontvangt de gemeente een eenmalig bedrag van 9000 gulden voor het stichten van een nieuwe kerk. Op 19 mei 1777 vindt de inwijding plaats door de pas benoemde predikant Abraham Zuidema. De huidige kerk is een zaalkerk met rondboogvensters. De lengtegevels van de kerk worden geleed door pilasters[1], die versterkt worden door aan de voet uitgezwenkte pilasters. Het interieur dateert nog grotendeels uit de bouwtijd. Het wordt overdekt door een houten tongewelf, dat boven het hoofdgestel van de pilaster begint.

Pilasterpoortje aan de toren, foto: Hilda Morassi, 10 septeber 2012. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, nr. 33081. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Nederland licentie.

Afbeelding deuromlijsting

Wapen:
Op een terras een te paard gezeten omgewende geharnaste man met gepluimde helm, strijdend met een lans tegen een omgewende draak [Kerspel Westerlee en Heiligerlee].

GDW, blz. 735, nr. [4077].

Pilasterpoortje aan de toren, foto: Hilda Morassi, 10 septeber 2012. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, nr. 33081. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Nederland licentie.

In de kerk bevinden zich een aantal grafstenen

De oudste grafsteen uit 1623 bevindt zich vlak voor de prachtig rijk besneden gelakte preekstoel in Lodewijk XVI stijl. De preekstoel dateert uit het eind van de 18e-eeuw. Op de preekstoel zijn zinnebeelden, symbolische vrouwenfiguren, binnen versierde omramingen, op de kruippanelen te zien. De trap en het achterschot vertonen vrijere motieven. De afbeeldingen zijn typerend voor de tijd en uniek in Noord Nederland. Vanwege de toename van de vrijzinnigheid zijn de afbeeldingen niet het gebruikelijke Geloof, Hoop en Liefde. Het voorste paneel, moeder en kinderen, stelt de Liefde voor, de andere afbeeldingen zijn allegorische afbeeldingen [2].

Grafschrift van Georgus Clingius, pastoor te Westerlee en Heiligerlee

GDW, blz. 737, nr. [4082].

Grafsteen van Tryne Egges uit 1665

Afb. boven: de bovenkant van de steen. Afb. onder: de onderkant van de steen met de tekst. Het betreft de grafsteen van Tryne Egges uit 1665 met tekst en twee wapens. Annotatie: A. Pathuis, Groninger Gedenkwaardigheden, 1977. Toeg.nr. 6372, 4087. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

De tekst op de grafsteen van Tryne Egges

Wapens:
Rechts: Een leeuw, vergezeld van twee sterren, een in de rechterbovenhoek en een in de schildvoet tussen de achterpoten van de leeuw.
Links:
Doorsneden: A. gedeeld: 1 twee rozen onder elkaar; 2 een lelie; B. een omgewende leeuw en een ongevleugelde draak met twee poten, een pijltong, en een naar het middenomgebogenpijlstaart, klimmend tegen elkaar. Helmteken: een vlucht, waartussen een uitkomende leeuw. GDW, blz. 738, nr. [4087].

De preekstoel met klankbord en rechts Sint Joris en de draak. Vóór de preekstoel ligt de oudste grafsteen uit 1623.

De herenbank is niet meer aanwezig (GDW), maar het gesneden opzetstuk nog wel. Helaas heb ik daarvan geen foto beschikbaar. Ik weet ook niet welke wapens van welke ‘heren’ erop staan.
De kerk is vanaf 1970 een Rijksmonument (nr. 33081).

Orgel
Het orgel is in 1873 gebouwd en geplaatst door P. van Oeckelen. Daarvoor heeft er een kabinetsorgel uit 1783 gestaan, gemaakt door I. Peters, en aangeschaft in 1817. Dit orgel is later verkocht en naar de Verenigde Staten gegaan waar het een plaatsje heeft gekregen bij  de University of California, Berkely, USA.

Het huidige orgel heeft een unieke trompet. Er zijn weinig kerkorgels die een dergelijke mooie, heldere en zuivere trompet bezitten. Door orgelkenners wordt het Van Oeckelen orgel uit Westerlee geroemd en men zou zeer blij zijn als dit orgel zou worden gerestaureerd[3]. Momenteel is het orgel niet bespeelbaar.

Nederlands Hervormde Kerk: Intenieur, aanzicht orgel, orgelnummer 1644 (opmerking: Gefotografeerd voor Het Historische Orgel in Nederland 1872-1878, bladzijde 124). Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, 2005. Fotp"{/ van Galen/Kris Roderburg. Monument nr. 33081. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Nederland licentie.

Uurwerk
Het uurwerk in de toren is voor de tweede wereldoorlog gemaakt door de gebr. Van Bergen uit Midwolda. Naderhand heeft hetzelfde bedrijf het torenuurwerk nog een keer gerestaureerd. Oorspronkelijk is het uurwerk gemaakt door W.J. Koek uit Finsterwolde in 1945. Het kleine slagklokje uit 1784 heeft een diameter van 46 cm en hangt in de houten torenspits.

Het is gegoten door Claude Fremy en diens neef Mammeus Fremy Heidefeld, beiden afkomstig uit Duitsland. Verder heeft het twee randversieringen, voorstellende vruchten en bladeren.  In de noordwand van de toren bevindt zich een eenvoudig pilasterpoortje met een rijk versierd beeldhouwwerk. Hierboven bevindt zich de figuur van Sint Joris die de draak verslaat.

Klokken
De oorspronkelijke grote luidklok in de toren is van 1760. Deze is gegoten in Enkhuizen door J. Borchardt. In 1943 hebben de Duitsers de klok uit de toren gehaald en omgesmolten voor oorlogsdoeleinden.

Opschrift van de verdwenen klok

Wapen:
Stad en Lande. Schildhouders: twee omziende griffioenen met opgeheven vlucht.

Wapenspreuk:
IURE ET TEMPORE.
N.B. Sedert 1943 niet meer aanwezig. GDW, blz. 736, nr. [4078].

De luidklok uit 1947. Op deze foto is ook duidelijk zichtbaar waarom de klok niet meer kan worden geluid. In 1947 giet Van Bergen te Heiligerlee deze luidklok (400 kg zwaar, diameter 86 cm). Bron: ingezonden.

De luidklok uit 1947. Op deze foto is ook duidelijk zichtbaar waarom de klok niet meer kan worden geluid. In 1947 giet Van Bergen te Heiligerlee deze luidklok (400 kg zwaar, diameter 86 cm). Bron: ingezonden.

In 1947 giet Van Bergen te Heiligerlee een nieuwe luidklok, van 400 kg en met een  diameter van 86 cm.

Boven in de toren hangt nog de oorspronkelijk kleine slagklokje, die verbonden is met het uurwerk. Deze dateert uit 1784 en is gegoten door Claude Fremy en Mammeus Fremy Heidefeld uit Duitsland [4]. Dit klokje heeft de oorlog dus doorstaan.

Opschrift van de luidklok uit 1784

GDW, blz. 736, nr. [4079].

Sint Joris en de draak
Na de overname in 2010 is het gebouw de Sint Joriskerk genoemd naar Sint Joris (George ), die de schutspatroon is van de kerk.  Deze George overwint een draak en de afbeelding daarvan is te vinden in een beeldhouwwerk boven de kerkdeur. In de kerk bevindt zich nog een uit hout gesneden beeld van Sint Joris. Er zijn diverse legenden van hem in omloop, waarbij er ook plaatselijke legenden ontstaan.  Zo zou er in de moerassen van Westerlee een draak geweest zijn, die door Sint Joris is gedood. Het oorspronkelijke verhaal is aangepast voor de eigen situatie. Volgens overlevering komt het beeld al rond 1850 voor in een boerderij aan de westkant van Westerlee [5].

Sint Joris en de draak vóór de restauratie. Bron: Ingezonden.	Sint Joris en de draak hebben een speciaal plaatsje gekregen aan de rechterkant van de kansel na restauratie. Bron: uitsnede van een van de bovenstaande foto's.

Op 20 mei 1776 is de oude kerk afgebroken. Daardoor komt het beeld van Joris en de draak ‘tijdelijk’ op de eerste boerderij, die ‘50 treden van eene enge waterleiding westelijk van de kerk lag’, terecht. Het watertje heeft Westerlee en Heiligerlee van elkaar gescheiden. De toenmalige bewoner van die boerderij is waarschijnlijk kerkvoogd geweest. In een artikel in de Groningsche Volks Almanak van 1849[6] staat geschreven dat het beeld in een van de vertrekken van die boerderij is gezien. Het beeld wordt beschreven als: ‘een afbeeldsel in hout voorstellende een paard in springende houding, waarop een man gezeten, die met eene speer of lans een gedrocht wondt, dat met een een' openen muil in eene kronkelende houding zich onder hetzelve bevindt’.

Plattegrond van de Sint Joriskerk, september 1935. Bron: RHC GA, Groninger Archieven.

In 1840 wordt het nodige over het beeld verteld
‘Men zegt, dat die man of soldaat Joris geheeten heeft, en dat hij een verschrikkelijk gedrocht, een Draak, die zich op het veen tusschen Westerlee en de Pekela ophield, heeft overwonnen en gedood[7]'.

Deze boerderij wordt in 1896 gekocht door dhr. E. Gastman uit Ulsda voor zijn zoon Luiken Gastman. De boerderij is in 1914 verplaatst naar de Hoofdweg, waar het beeld een plaats heeft gekregen boven een kamerdeur aan het einde van de gang aan de oostkant. De  boerderij wordt van 1928 tot 1976 bewoond door dochter Aletta van Luiken Gastman, die huwt met Doewe Douwes. Na 1976 komt het beeld in bezit van Riekje, de kleindochter van Luiken Gastman, en Marko Romeijn te Ouwerkerk Zuid-Holland. In 1983 schenken Riekje en Marko Romeijn het beeld aan de kerk te Westerlee, waar het voortaan te bewonderen is. Zo is het beeld na een omzwerving van ruim 200 jaar terug op de plaats waar het thuis hoort.

In hetzelfde artikel in de Groningsche Volks Almanak van 1840 wordt eveneens een andere uitleg gegeven over de wijze, waarop het beeld op de boerderij terecht is gekomen.

‘Het beeld van Joris en de draak zou oorspronkelijk niet in de kerk van Westerlee hebben gestaan, maar in het klooster van Heiligerlee. Uit vrees voor vernielingen en diefstal heeft men het beeld op de bewuste boerderij in bewaring gegeven’.

Interieur naar het oosten van de kerk met de preekstoel en helemaal links onder het venster het opzetstuk van de herenbank. Foto: A.J. van der Wal, april 1970, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, nr. 33081. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Nederland licentie.

De juiste toedracht zullen we wel nooit te weten komen, maar de omzwerving van het beeld staat vast.
Een soortgelijk, maar kwalitatief beter uitgevoerd beeld, gemaakt rond 1380, heeft zich in de lutherse kerk van Bangstede (Oost-Friesland) bevonden, tegenwoordig is het te vinden in het Ostfriesische Landesmuseum Emden[8]. Als voorbeeld voor dergelijke beelden zou een bekend ruiterstandbeeld in Praag gediend hebben.[9]

Pastorie
De oude pastorieboerderij is in 1814 gesloopt en vervangen door een deftige woning aan de Hoofdweg 73. Het oude gebouw heeft verder landinwaarts gestaan, zo'n 400 meter ten zuidwesten van de kerk. Volgens een bericht uit 1840 is het een zeer oud gebouw geweest:

‘…en voor een halve eeuw reeds in een zeer vervallen toestand; daarin verbond zich, behalve vijf vertrekken en eene met hetzelve verbondene groote schuur, eene zaal, van grootte, als mogelijk in geene pastorij van het Oldambt gevonden werd. Het lag midden in den tuin met grachten omringd en een open ruim plein achter hetzelve. Aan de oost- en westzijde van hetzelve stonden omstreeks 50 vruchtdragende boomen’ [10].

Predikanten
De predikanten en schoolmeesters zijn aanvankelijk beroepen door de provincie, maar in 1770 is het collatierecht overgedragen aan de stemgerechtigde landeigenaren. De hervormde gemeente van Westerlee en de predikanten die de gemeente bedienen, raken onder invloed van de Nadere Reformatie. In de 19e-eeuw beroept men eerder predikanten van vrijzinnige signatuur. Dat leidt tot wrijvingen. Een deel van de gelovigen neemt deel aan de Afscheiding, een ander deel zoekt toevlucht bij de Vrij-Evangelische gemeente, waar een hervormde landbouwer een tijdlang als voorganger optreedt. De orthodox-hervormden kerken sinds het einde van de 19e-eeuw in een afzonderlijk evangelisatiegebouw, totdat zij toestemming krijgen de kerk voor hun eigen diensten te huren. In 1969 gaat de evangelisatievereniging op in de hervormde gemeente, die sindsdien een uitgesproken orthodox-protestants karakter heeft gehad en zich aansluit bij de Gereformeerde Bond.[11][12]

In 2007 wordt de kerk wegens financiële problemen buiten gebruik gesteld. De hervormde gemeente Heiligerlee-Westerlee kerkt sindsdien in het kerkgebouw van de Graaf Adolf Stichting te Heiligerlee. Door inwoners van Westerlee is in 2009 de ‘Stichting Sint Joriskerk Westerlee’ opgericht die zich inzet voor het behoud van het kerkgebouw. Sinds 2010 is deze ook eigenaar van het gebouw.

Op de twee afbeeldingen hierboven zien we de restauratiewerkzaamheden die hebben plaatsgevonden tussen 15 maart 2021 en oktober 2021. Bron: Facebook.

Restauratie
De kerk is tegenwoordig in het bezit van de ‘Stichting Sint Joriskerk Westerlee’. En niet zoals we op internet kunnen vinden in bezit van de SOGK[13]. Tussen 15 maart 2021 en eind oktober 2021 is de kerk deels gerestaureerd door bouwbedrijf W.H. Blokzijl uit Blijham. De restauratie is begroot op € 428.776,-. Delen van de draagbalken van het dak zijn vervangen, alsmede andere rotte delen. Verder zijn op het dak nieuwe dakpannen gelegd. Er is schilderwerk verricht aan de ramen en de binnenkant, terwijl de pilaren onder het orgel zijn verstevigd om verdere verzakking te voorkomen. Een groot deel van de kosten komen uit diverse fondsen, de Rabobank en de Provincie Groningen.

De restauratie van het van het Van Oeckelenorgel heeft nog niet plaatsgevonden, omdat daarvoor de geldmiddelen ontbreken. Ook is er nog geen geld voor het onderhoud van de toren en de ophanging van de grote klok. Deze kan daardoor ook niet worden geluid.

De kerk wordt tegenwoordig gebruikt trouwlocatie en rouwdiensten. Ook kerkdiensten behoren tot de mogelijkheid.

De windvaan op de torenspits

De windvaan op de bekroning lijkt op een heks, maar is in feite een menuet danseres. Zie ook afb. hieronder. Ingezonden door Gerrit Smit.

Bovenop de torenspits staat een bijzondere windvaan. Velen hebben gemeend dat het een heks met een bezemsteel moet voorstellen, maar deze visie is niet correct gebleken. Uit onderzoek is vast komen te staan dat we hier te maken hebben met de beeltenis van een menuet danseres.

Het feit dat deze danseres een hoge hoed vasthoudt, maakt duidelijk dat hier de Hollandsche Maagd wordt uitgebeeld (zie afb. hieronder). Voor zover bekend is dit de enige windvaan in heel Nederland met dit als onderwerp. Het maakt duidelijk dat de windvaan aan het einde van de 18e-eeuw is aangebracht door aanhangers van de Bataafse republiek. De bekroning wordt afgenomen. De windvaan op de bekroning wordt hersteld door een smid en opnieuw voorzien van bladgoud.

Lees meer over de kerk in: De geschiedenis van Westerlee.