Inhoudsopgave:
Wat betekent het woord ‘symbool’?
Enkele oersymbolen
Heiligen: symbolen en attributen
Enkele veel voorkomende heiligen en figuren uit de Bijbel
Enkele veelvuldig voorkomende symbolen gebruikt in de beeldende kunst
Symbolen van het kerkgebouw
Kerkhofsymboliek
De symboliek op grafmonumenten

Opmerking:
In het onderstaande kunnen tekens en symbolen dubbel voorkomen in verschillende hoofdstukken. Het is mogelijk dat de omschrijving van bepaalde tekens en symbolen op een andere wijze worden uitgelegd als doorgaans gebruikelijk.. Het is geenszins de bedoeling om de inhoud als aanstootgevend weer te geven voor welk geloof of opvatting dan ook.

Tip:
Met CTRL+F kun je een trefwoord zoeken. Dit geldt trouwens voor elke pagina op deze website.
Je typt het te zoeken woord in het rechthoek en ziet dan meteen hoe vaak het in het artikel voorkomt.
Typ het woord met daarachter een spatie. Dat voorkomt dat je ook woorden vindt die langer zijn dan het woord dat je zoekt. Zoek je bijv. het woord 'vis' en typ je 'vis' zonder spatie erachter, dan vindt je ook woorden als 'visueel', 'vissen' en bijv. 'visvangst'.

Wat betekent het woord ‘symbool’?

Symbool, van het Griekse ‘symbolen’ hetgeen ‘teken’ wil zeggen, is een wezen of een voorwerp dat een abstract begrip voorstelt of verbeeldt.

De benedictijn Bruno Van Havere geeft in zijn boek: ‘Het Zinnebeeld in de Kristelijke Kunst’ volgende definitie voor symbolen:

‘Symbolen zijn voorstellingen van het onvergankelijke in zinnelijk waarneembare vormen; het één en het ander is in een (samen geworpen) met elkander, door gedachte-eenheid versmolten. Symbolen zijn feitelijk omgezette vergelijkingen. Ze ontstaan door overdracht van zinnelijke, concrete voorstellingen op het abstracte door het brengen van uitwendige vergelijkingspunten tot inwendige abstracte identiteit. De symboliek is een beeldschrift, een tekentaal.’

Prof. Dr. J. M. Timmers geeft in zijn boek "Symboliek en Iconografie" volgende definitie:

‘ ...een symbool is een begrip, of de voorstelling daarvan, dat, een ander begrip vervangende, voor de waarnemende geest dit vervangend begrip samenvat.’

Zo is de hond bijvoorbeeld een symbool van trouw, de balans een symbool van de rechtvaardigheid, het kruis een symbool van de christenen, toren en palmtak het symbool van de heilige Barbara, het hakenkruis een symbool van het Derde Rijk en ga zo maar verder. De oorsprong waarom juist een bepaald voorwerp, dier of mens voor symbool staan is dikwijls onduidelijk en heeft vaak diepere gronden. Zo heeft bijvoorbeeld. het hakenkruis in oorsprong niets met het Derde Rijk te maken. Het is daarom nuttig enkele voorname symbolen van nabij te gaan bekijken om zo de waarde en oorsprong ervan beter te begrijpen.  

Symbolen zijn tekens waaronder wij iets verstaan. Het schrift is een geëvolueerde vorm van symboliek, weinigen staan echter nog stil bij de oorsprong van het schrift of zijn op de hoogte van de evolutie ervan.

Ook attributen vormen een belangrijk deel van datgene wat wij onder symbolen verstaan. Het attribuut is een voorwerp, aan een door de kunst voorgestelde persoon toegevoegd, waardoor die persoon van alle andere personen onderscheiden wordt. Maar ook de personificatie is een symbool waarbij een persoon een niet stoffelijk begrip vervangt. Zo kan bijvoorbeeld Maria de personificatie zijn van de Kerk. De allegorie is nauw verwant met symbolen, het is de symbolische voorstelling van een ideeën of een ander abstract begrip door middel van personen, zaken en handelingen. Een grijsaard met een zandloper en een zeis is een allegorie van de tijd. En verder is er

nog de metafoor, een overdrachtelijke of figuurlijke uitdrukking die berust op een vergelijking. Bijvoorbeeld.: het schip der woestijn, de kameel.

Symbolen zijn zo oud als de mens. Vooraleer de mens kon schrijven richtte hij reeds bouwwerken op. Deze bouwwerken zijn  in oorsprong dikwijls symbolen. Later zullen voornamelijk religies symbolen gaan gebruiken. Symbolen kunnen daarom, al naar gelang de religie, verschillende betekenissen hebben. Voor ons, Westerse mens, zijn de symbolen uit de bijbel en later uit het christendom de meest herkenbare.

Enkele oersymbolen

De aarde is van oudsher het symbool van ‘moeder’ (personificatie). De eerste bouwwerken zijn heuvels geweest, kunstmatige heuvels, die de buik van de zwangere vrouw symboliseren. De vrouw en de aarde worden gezien als beginsel van vruchtbaarheid. Deze symboliek vinden we terug bij de megalietenbouwers en bij de bouwers van dolmen.

De dolmen symboliseren de baarmoeder. De priester treedt de dolmen binnen, hij treedt binnen in ‘moeder aarde’. Deze kunstmatige heuvels, megalieten of dolmen zijn gebouwd op plaatsen waar de thallurische (onsterfelijk) energie het sterkst is, waar de aarde het meest genezend, dat wil zeggen het meest ‘moeder’ is.

Getallen zijn symbolen waarmee we dagelijks geconfronteerd worden .

In de oudheid is het getal de uitdrukking van de kosmische wetmatigheid. De mens ziet fenomenen zoals zon, maan, sterren, seizoenen, enz... Hij legt verbanden en drukt ze uit in getallen. De mens ziet de wetmatigheid van de kosmos en interpreteerde dit niet wetenschappelijk maar sacraal. Zo drukt elk bouwwerk, hetzij tempel of piramide, deze kosmische wetmatigheid uit en dienen de bouwwerken tevens om deze kosmische wetmatigheid te versterken. De bouwwerken worden opgericht volgens strikte geometrische patronen. Op zichzelf zijn deze geometrische figuren symbolen. De Kabbalah, het belangrijkste compendium van de joodse filosofie, is gebaseerd op getallensymboliek.

De cirkel is het symbool van oneindigheid, van perfectie en bijgevolg van God. Het is het natuurlijke symbool van zon en maan. Voor de primitieve mens is zon en maan gelijkwaardig geweest. Visueel zijn ze ook even groot. De eerste woningen zijn cirkelvormige tenten. De eerste dansen zijn cirkeldansen, zij brengen de mens in trance en geven een gevoel van heelheid. De voorstelling van de steen der wijzen, de ridders van de ronde tafel, de slang in de vorm van een cirkel die in haar eigen staart bijt is bij de gnostici het symbool van de wijsheid en van de onsterfelijkheid. God wordt beschreven als een cirkel waar de omtrek nergens en het middelpunt overal is. Het ei, dat in doorsnede overal rond is en als geheel gezien wordt als ovaal houdt in zich de ‘vesica piscis’ gevangen. Het is het oersymbool van de schepping en de uitdrukking van de scheppingskracht.

De driehoek is het symbool van moeder en vrouw. Moeder en vrouw als symbool van het collectief onbewuste zegt Carl Gustav Jung. De driehoek is een oersymbool dat overeenkomt met de fysische vorm van het vrouwelijk geslachtsorgaan.

De drie hoeken zijn de drie aspecten van de vrouw.

- de vrouw als maagd (sacraal: als priesteres)  

- de vrouw als moeder (het leven gevend beginsel)

- de vrouw als minnares (minnares van god, brengster van tederheid, de bezorgde en de verleidster)

Deze drie aspecten, deze drie godinnen zijn één, de driehoek is dan ook het symbool van de drie-eenheid. Over het woord ‘maagd’ zijn heel wat misvattingen. De orthodoxe opvatting over het woord maagd is zeker niet de oorspronkelijke betekenis zoals die door de evangelisten bedoeld wordt.

Het gaat niet over het biologisch feit maagd te zijn maar over de kwaliteit van het bewustzijn. Christus wordt geboren uit een maagd wil zeggen: Hij is geboren uit het onbevlekte bewustzijn. Het maagd zijn van O.L. Vrouw dienen we te interpreteren niet als een biologisch feit maar in de zin van een vrouw van zuiver en onbevlekt bewustzijn. De Indische naam voor moedergodin is ‘Ma’. De Griekse godin voor moeder aarde is Demeter. Demeter komt van ‘delta-mater’. De Griekse letter d(elta) heeft ook de vorm van een driehoek. Demeter wil zeggen: moeder aarde. Zo ook is de Nijldelta een driehoek die bij de Egyptenaren het symbool van de vruchtbaarheid is. Egypte noemt in het oud-Egyptisch ‘msr’, hetgeen driehoek betekent. Eén van de grootste busmaatschappijen in Egypte noemt zich vandaag ‘MSR’. De driehoek is ook het symbool van God en van Satan. In de gnostiek, het dualisme, zijn God en Satan niet los van elkaar te koppelen.  

De ‘vesica piscis’ (blaas/kruik-vis) is het symbool van het geslachtsorgaan van de vrouw, Delphi en vis.

De twee cirkels die elkaar voor een stukje overlappen creëren een biologische symboliek.  

De vesica piscis is eveneens het symbool van de moeder godin die de wereld baart.

Het gemeenschappelijk deel van de vesica piscis heeft de vorm van een vis.

Uit de combinatie van vrouw en vis ontstaat in de mythologie de meermin. De meermin is een archetypisch symbool. De vesica piscis wordt gebruikt bij rituelen in de zwarte magie.  

Het punt is het perfecte symbool. Het is in de astrologie het symbool voor de zon. Een cirkel met in het middelpunt een punt is het symbool van de mens. De mens is het punt- de cirkel symboliseert de begrenzing van zijn wereld. In de slaap is het bewustzijn een punt, een lichtpunt.  

De spiraal is het symbool van de spirituele groei. De spiraal drukt het cyclisch karakter uit van alles. Alles komt terug. ‘Panta rei’. De wereld is cyclisch. Het menselijk bestaan is cyclisch, het komt steeds terug, maar niet zoals bij een cirkel, wel op een steeds hoger of lager niveau. De mens zoekt zijn weg in een spiraal. Het labyrint symboliseert deze spiraal. Sedert de oudheid dient men door een labyrint te gaan om een belangrijke plaats te bereiken (cfr. de roman van Umberto Eco: de naam van de Roos) . 

De mandala (Sanskriet voor cirkel) is een cirkel in 64 delen opgedeeld en is het symbool van energie en kracht.

De mandala drukt een hogere waarneming uit van een bepaald aspect van het universum.

De mandala symboliseert kracht en energie en is er een abstracte voorstelling van. C.G. Jung ziet de mandala als sleutel tot het collectief bewustzijn.

Familie van de mandala is de jantra (betekent: werktuig). Het voornaamste element in de jantra is het punt.

De jantra is een werktuig om goddelijke krachten in uzelf op te wekken.  

Het medicijnwiel (soort indiaanse mandala) is eveneens het symbool van kracht. Alles wat kracht geeft is cirkelvormig. Een draaiende beweging van het rad geeft ons het beeld van een spiegel. Door de spiegel doorziet men het leven (zie symboliek van de cirkel). Het is ook een verzameling van kruisen die in een cirkel gevat zijn.  

Het pentagram

De vijfster gevormd door een in één lijn doorgetrokken vijfpuntige ster. Een andere benaming is de Druïdenster of Druïdenvoet. Het pentagram is de symbolische weergave van de weg die de mens volgt in zijn streven naar volmaaktheid. Het pentagram bekleed in vele religies een voorname en mystieke plaats en is ook in Mytrascultus reeds bekend. Wie het pentagram goed bekijkt merkt een gelijkenis op met het menselijk lichaam. Het hoofd, de armen en de benen. Deze houding is de uitdrukking van een harmonieus mens met een wakker denkvermogen, een ruim gevoelsleven en een stevige fysieke basis (Leonardo Da Vinci). Het pentagram straalt een grote dynamische kracht uit. Het is de bron van mystiek licht dat in alle richtingen verspreid wordt. Bij het dragen van een pentagram dient men dan ook te weten met welke energieën men omgaat. Het is volkomen misplaatst van dit symbool gebruik te maken als men de betekenis er niet van kent. Het kan nare gevolgen hebben.

In de gnostiek symboliseert het pentagram de vijf elementen: licht, vuur, lucht, wind en water. De Bogomielen gebruiken het als herkenningsteken.

In de christelijke iconografie wordt het pentagram als symbool voor de vijf wonden van Christus gebruikt en analoog met de cirkel als symbool voor het verknopen van begin en einde in Christus (alfa en omega).

In de vrijmetselarij speelt het pentagram een zeer belangrijke rol en noemt men het ‘vlammende ster’. De vijf punten symboliseren de stralen van de zon en het midden staat een G geschreven die staat voor God, Gnossis en Geometrie.

Het hexagram, Davidster, Salomonszegel of zespuntige ster

Dit symbool bestaat uit twee in elkaar geschoven driehoeken en wordt de laatste decennia helaas met de Jodenster uit het Derde Rijk. Een symbool dat afkeer, schuldgevoelens en haat oproept. Dit oeroude en wijdverbreide symbool dat we tot in de verre oudheid terugvinden betekent echter heel wat anders. Wanneer we het hexagram goed bekijken onderscheiden we twee in elkaar geschoven driehoeken. De driehoek met de punt naar onder symboliseert de vrouw en het vrouwelijke. De driehoek met de punt naar boven symboliseert de man en het mannelijke. De vrouwelijke driehoek staat voor water, de delta. De mannelijke driehoek voor het vuur en het vurige.

Waarom is dit symbool dan voor de Joden gebruikt? De zeshoekige ster wordt door koning Salomon, zoon van David, vandaar Davidster of Salomonszegel, gebruikt om God te symboliseren. Zoals we weten kent het Judaïsme geen afbeeldingen of voorstellingen van God. De ster symboliseert Jahwe en wordt gedragen door de koningen van Juda (door de koninklijke messiassen, niet door de profetische of de priesterlijke). In de alchemie is de zes-ster het symbool van vuur water, lucht en aarde: zijnde de oermaterie. De tekens voor deze vier symbolen zijn dus als volgt: vuur is de driehoek met de punt omhoog, water met de punt omlaag, lucht met de punt omhoog en een horizontale streep door de punt, aarde met de punt omlaag en een horizontale streep door de punt. In de heksenreligie vinden we het aardteken als dusdanig of als omgekeerd kruis.

In de vrijmetselarij wordt het hexagram gebruikt als logezegel en symboliseert de totaliteit.  

De swastika (Sanskriet: "het is goed") is het symbool van welzijn en geluk.

Het symboliseert de wentelgang van de vier seizoenen van het ronddraaiend jaar en van oneindigheid. De swastika is bij de Boeddhisten het symbool voor de zon. In het oude China staat het hakenkruis symbool voor de oriëntering naar de vier windstreken en wordt het gebruikt om het getal tienduizend (oneindig) aan te duiden.

In de oud-Indische cultuur geldt het als zegel op het hart van een avatar (bijvoorbeeld Boeddha) en vertegenwoordigen de vier armen de levensruimte van godenwereld, mensenwereld, dierenwereld en onderwereld. Bij de Tau-priesters van Tibet is de swastika het symbool vanleven en overwinning. De richting van het rad is dan wel in tegenovergestelde zin van het symbool van welzijn van het Derde Rijk overgenomen. Dit teken, ook het ‘duivelswiel’ genoemd, wordt voortbewogen door vier andere symbolen: de arend, de mens, de os en de leeuw. Deze vier symbolen staan dan weer voor de vier Evangelisten.

De Albigenzen, ook Katharen genoemd, gebruiken de swastica met in het midden een rooster met vijf Latijnse woorden die hoe men die ook draait en keert steeds dezelfde woorden vormen: nl sator-arepo-tenet-opera-rotas ( de zaaier, de duivel houdt en draait het wiel ). Dit ‘palindroom’, Grieks woord voor teruglopen, is erg populair en wordt in de vroege Middeleeuwen over heel Europa verspreid, vooral in de hermetische traditie die graag gebruik maakt van dit soort raadselachtige symbolen. In de christelijke interpretatie is de zaaier God die eeuwig (rotas, de raderen van het Lot) zijn schepping (opera) blijft besturen.

Het kruis is een kosmisch en astraal oerteken.

De oorsprong van de kruisvorm (het Grieks kruis met de gelijke balken) kan een combinatie zijn van verticale en horizontale balken (geest en materie) of van een oriëntatie-situatie N-O en Z-W. Het kan refereren naar de rechtopstaande mens met gespreide armen. In de Islam is het kruis het symbool van de universele mens. Het kruis is ook het symbool van de antichaos, het symbool van de ordening en voor het evenwicht in de mens, in het leven, in de natuur en in de kosmos. Het kruis verdeelt een vlak in vier delen, wat visueel een sterke indruk maakt en vaak als schending van een oppervlak ervaren wordt. Het is dus niet verwonderlijk dat het kruis aandacht opeist.

Het kruis is ook het symbool van de levensboom en van de zon (bij Assyriërs, Hindoes, Kelten en Grieken), de boom waaruit het leven voortkomt. Het kruis is een symbool van energie (zie medicijnwiel). Daar waar de twee delen elkaar ‘kruisen’ ontstaat een energieveld en is er een concentratie van materie waarin veelal een kracht schuilt. Dit snijpunt is het ‘heilige paleis’ van de Kabbalah en de symbolische plaats waar tegenstellingen worden opgeheven. Dit punt is de harmonie, de rust, de orde, het geluk en het evenwicht. Het kruispunt is ook het symbool van het ‘ego’. centrum van de kosmos, van de ontmoeting van het hemelse en het aardse, de vereniging van de tegengestelden, het actieve en het passieve principe, van het positieve en het negatieve, voor het leven en de dood en voor de suprematie van het geestelijke op het materiële. In de voorchristelijke geschiedenis gebruikt men ook reeds kruisen bij de dodensymboliek. Het kruis symboliseert de overwinning van het leven op de dood: de vrouw (horizontaal) ontvangt de man (verticaal): een vereniging waaruit nieuw leven ontstaat.

In het begin van het christendom is het symbool van Christus niet het kruis maar de herder met het lam en ook de (ichtus)vis. Gnostici en Katharen wijzen de verering voor het kruis af, wie vereert er nu een marteltuig, men vereert toch ook de koord niet waarmee een gehangene verhangen wordt. Op plaatsen waar christenen samenkomen als het christendom nog verboden is en ze door het Romeinse Rijk vervolgd worden vinden we als merkteken voor hun aanwezigheid een soort medicijnwiel. Dit teken is afkomstig van het Griekse woord ‘IXTVS’ hetgeen vis betekent.   

Uit dit teken is het Ephesekruis waaruit later het Maltezerkruis ontstaan is. Pas later, na de val van Constantinopel, wordt het kruis het symbool van het Christendom. Men moet sterven om een nieuw leven te creëren. (cfr. Osiriscultus en de Egyptische mythologie).

Bij de Maya's verwijst het kruis naar de kosmische indeling in vier windstreken met als vijfde deel het centrum: de mens zelf. Bij de oude Egyptenaren gebruikt men het kruis in de hiërogliefen om vernietiging en wraak uit te drukken. Het anchteken daarentegen is het teken van het leven, de levensboom, de fallus en het teken of symbool van de vruchtbaarheid.

Bij de Indianen van Noord-Amerika en Canada is het kruis een antropomorf oriëntatiebeeld (antropomorf is de menselijke godsvoorstelling). De top van het kruis wijst naar de richting van de koude noorderwind, de linkerkruisarm of oostelijke symboliseert het hart en de liefde, de rechterarm is de richting van de vriendelijke westenwind de plaats van de longen waarvan de adem uitgaat en de voet van het kruis symboliseert de brandende zuidenwind en is het symbool voor de vurige passie. In de symboliek van vele Afrikaanse stammen verwijst het kruis naar de kosmos, naar de sterren of naar hemellichamen.

Sint-Andrieskruis (gekanteld kruis of de x-vorm) is een oorspronkelijk runenteken dat de betekenis heeft van geven, geba, hetgeen gave betekent. Sinds de vroegste geschiedenis van de beschaving wordt het gekantelde kruis gebruikt om een snijpunt van wegen aan te geven. Het Andrieskruis heeft in tegenstelling tot het Griekse kruis een meer dynamisch en spiritueel actief karakter.  

Keltisch kruis is een voorchristelijk symbool. Het zonnekruis, symboliseert de zon die bron is van alle leven, en wederopstanding in een beter hiernamaals. Veel grafzerken van gesneuvelde soldaten uit de eerste wereldoorlog hebben de vorm van een Keltisch kruis.

Petruskruis (omgekeerd kruis) is het symbool van de terugkeer naar de aarde. Het Petruskruis is ook het symbool van de heksen. De terugkeer naar de aarde, de heksenreligie is de religie die de oude moederaarde-verering terug in ere heeft willen herstellen.

Rozenkruis is het symbool van eenheid tussen man en vrouw. Tussen Jezus en Maria.

Eenheid tussen Jezus en Maria van Magdalena, die zijn vrouw zou geweest zijn en bij wie Jezus kinderen zou hebben volgens het geheim van de Prieuré de Sion die in Jeruzalem ontstaat in de 12de eeuw en die nauw in verband staat met de tempelorde, het Katharisme en de vrijmetselarij.

De broederschap der Rozenkruisers is een esotherische (alleen voor ingewijden) genootschap die streeft naar een humanistisch-ethische wereldhervorming. Ze beloven de wereld en de menselijke kennis te veranderen in overeenstemming met de hermetische principes. De Isis en Osiriscultus komt hier ook weer naar boven: moeder baart zoon, zoon heeft gemeenschap met de moeder en hieruit wordt nieuw leven geboren. Bij de vrijmetselaars vinden we veel Egyptische symboliek weer. Rozenkruisers is ook de benaming in de Vrijmetselarij voor de 18de graad van de Aloude Schotse Ritus.  

In de matematika (wiskunde) wordt het Grieks kruis als symbool van de optelling gebruikt en het Andrieskruis van het vermenigvuldigen. X staat ook voor het onbekende.

Het X-teken is in onze symboliek ook het teken om iets te vernietigen en in de Romeinse nummering staat X voor tien. Dit is afkomstig van twee maal V (vijf: zie de ‘V’ van de hand die vijf vingers telt) .

Soorten kruisen:

1. Grieks kruis

2. Latijns kruis  

3. Petruskruis

4. Philippuskruis

5. Andreaskruis: Bourgondisch kruis in de heraldiek (St. Andries is de patroonheilige van de Bourgondische hertogen)  

6. Cruxmonogrammatica: vereenvoudiging van het chrismon

7. idem als 6 maar gekanteld waarbij de x bewaard blijft 8. 8. Patriarchale kruis

9. Dubbelkruis

10. Pauselijk kruis

11. Taukruis of Antoniuskruis

12. Taukruis van de Antonieten

13. Gaffelkruis, is ook een runeteken

14. Vereenvoudigde gaffelkruis

15. Krukkenkruis, ook Bourgondisch kruis (zie ook 5)

16. Hakenkruis of swastica
17. Ankerkruis of muurkruis.

18. Maltezerkruis: embleem ‘Orde van Malta’

19. Vroegchristelijk ankerkruis.

20. Hengselkruis of anchkruis. Soms ook koptisch kruis genoemd. Oudegyptisch teken voor leven.

21 Rozenkruis

22. Jeruzalemkruis: embleem ‘Orde van het Heilig Graf’ en wapenschild van de stad Jeruzalem.

23. Herkruiste kruis

24. Russisch kruis

25. Kruisnimbus: wordt enkel gebruikt als nimbus voor Jezus.

26. Prefatiekruis: gevormd door twee letters van Vere Dignum (V=menselijke natuur van Christus en D=Goddellijke natuur). Veelal gebruikt op missaals en communieprentjes.

Video over een aantal bekende Christelijke symbolen. Vergeet niet om het geluid aan te zetten. Sluit de video door op ESC te drukken, linksboven op het toetsenbord. Door op [ ] te klikken in het scherm wordt de video beeldvullend getoond (ingezonden).

Heiligen: symbolen en attributen

De Apostelen:

Petrus: wordt afgebeeld met als attributen een sleutel, haan en omgekeerd kruis. Soms gekleed in pauselijk ornaat.

Johannes: zonder baard, kelk waaruit draak of slang die wegvlucht.
Paulus: zwaard.

Andreas: Andreaskruis en zwaard, soms met schaap aan de voeten.

Jacobus de Meerdere : zwaard en pelgrimskledij: Jacobschelpen, staf, hoed, veldfles, knapzak.

Jacobus de Mindere: lijkt zeer goed op Jezus: afgebeeld met knots en vollerstang[1] .

Philippus: zwaard en lans.

Bartholomeus: mes en afgestroopte huid.

Matheus: zwaard en soms met schaap aan de voeten.

Simon: zaag en (soms) schaap.

Judas Thaddeus: knots en (soms) schaap.

Thomas: zwaard en winkelhaak.

Matthias: bijl.

Judas Iskarioth: meestal zwartharig en in het geel gekleed (kleur van de afgunst) en met geld, geldbeugel of strop in de hand.

Enkele veel voorkomende heiligen en figuren uit de Bijbel

Agatha: afgebeeld met schotel waarop één of twee borsten liggen en een tang. Agatha sterft de marteldood nadat men haar de borsten heeft afgeknepen. Patrones van de bakkers, die abusievelijk de borsten voor broodjes namen. Ze wordt aanroepen tegen de borstziekten.
Agnes: (Agnus=lam) wordt afgebeeld met lam, zwaard en palmtak. Soms ook met zwaard door de hals.
Alexius: afgebeeld als bedelaar zittend onder een trap met in de hand een brief en een pelgrimsstaf.

Ambrosius: (kerkvader) afgebeeld als bisschop met boek in de hand en bijenkorf naast zich. Zijn woorden zijn  zoet als honig. Ook afgebeeld met geselroede en kruisbeeld in de hand. Soms ook toren op de hand dragend.

Amelberga: Gekleed als kloosterlinge staand of zittend op een vis (steur). Soms ook omringd van ganzen en het beeld van Karel de Grote vertrappend. Wordt vereerd te Temse.
Anastasia: afgebeeld als brandende toorts aan een staak gebonden op een brandstapel. Wordt aanroepen tegen de brandwonden.
Anna: afgebeeld staande achter O.L. Vrouw met het kind, als vrouw met twee kinderen waarvan het kind Jezus een scepter draagt, als vrouw die O.L. Vrouw leert lezen of als moeder met kind met driedubbele kroon in linkerhand en boek in rechterhand. Wordt aanroepen tegen onvruchtbaarheid. De Antwerpenaren gaan te zegenen naar St. Anneke als ze een kind willen: “ze gingen naar Sint-Anneke om een manneke”.

Anna ten Drieën: beeldengroep met de afbeelding van Anna, Maria en het kind Jezus. St. Anna ten Drieën, houtsnede 15de eeuw.
Antonius: (abt) wordt afgebeeld met varken, tau-staf, bel, vlammen of duiveltje.
Antonius van Padua: (Toontje van de verloren voorwerpen) afgebeeld in Franciscaanse pij met kruisbeeld of lelie in de linkerhand en kind Jezus op de arm. Soms op wolk of met ezel naast zich. Volksheilige die aanroepen wordt tegen verloren voorwerpen. Men bad tot hem tijdens het zoeken en op sommige plaatsen keert men zijn beeld zolang naar de muur tot datgene wat men zo zoek teruggevonden is.
Apollonia: afgebeeld met tang in de hand. Soms liggen tanden op een boek. Tijdens haar marteling worden al haar tanden uitgetrokken. Wordt aanroepen tegen tandpijn.
Augustinus: (kerkvader) wordt voorgesteld als bisschop met als attribuut een hart dat soms met pijlen doorboord is, of waaruit vlammen slaan. Soms zit aan zijn voeten een kind dat water schept of een arend.
Bavo: afgebeeld als edelman met zwaard en valk.

Barbara: afgebeeld met toren, kelk en palmtak. Palmtak staat voor haar maagdelijkheid. Wordt aanroepen tegen de plotse dood. Patrones van de gevangenen en van de metselaars (cfr. Toren).

Heilige Barbara: afgebeeld met toren, kelk en palmtak. Palmtak staat voor haar maagdelijkheid. Wordt aanroepen tegen de plotse dood. Patrones van de gevangenen en van de metselaars (cfr.toren)
Begga: afgebeeld als vorstin of abdis met kerkje als attribuut.

Benedictus: afgebeeld als abt met regelboek, kruis en roede van doorntakken. Soms aan zijn voeten een raaf met brood in de snavel.

Berlindis: afgebeeld met koe naast haar.

Bernardus van Clairvaux: afgebeeld in cistercienserhabijt met wit hondje en stralende schijf waar M of Maria in staat. Meestal ook afgebeeld met de lijdenswerktuigen. Soms ook geknield met het beeld van O.L.Vrouw die melk uit haar borst knijpt in de richting van Bernardus. Deze legende noemt men de ‘lactatia’.
Blasius: afgebeeld als bisschop met twee gekruiste kaarsen en hekel of kam naast zich.  

Catherina van Alexandrië: afgebeeld met palmtak, zwaard en met gebroken rad naast zich. Patrones van de filosofen. 

Catherina van Siëna: afgebeeld met hert.

Cecilia: afgebeeld met orgel of harp, palmtak, boek en kroon. Patrones van de muziek. Ook patrones van de brandweerlieden. Wordt aanroepen om het vuur te weren en brand te voorkomen. In Catania (Sicilië= eiland van het geslacht van de Caeciliae) verandert een lavastroom van richting als men haar sluier voor de vuurzee legt. Zo wordt de stad gered.

Christina: afgebeeld met palmtak, molensteen en pijlen. Ze wordt met een molensteen aan de hals in het meer van Bolsena geworpen maar blijft drijven, daarna wordt ze met pijlen doorboord.

Christoffel: afgebeeld als zeer grote manspersoon met kindje op de schouder en staf in de hand. Hij draagt een kindje over een water. Patroon van reizigers en destijds ook van de kolveniersgilde[2] van Antwerpen waar P.P. Rubens lid van is geweestg.

Cornelis: afgebeeld in pauselijk ornaat (tiara) met de hoorn van een rund. Patroon van het hoornvee. Wordt aanroepen tegen vallende ziekte en jicht.

Carolus Borromeus: jezuïet. Wordt afgebeeld in kardinaalsgewaad met kruisbeeld in zijn hand, ietwat voorovergebogen en pestlijders verzorgend.

Clara: afgebeeld als Franciscanesse met boek, lelietak en monstrans of ciborie in de hand.

Crispinus: afgebeeld met molensteen en schoenmakersalaam.

David: als herder met steen in de hand en slinger, soms Goliath vertrappend; als koning met kroon, scepter en harp.

Dionysus:  bisschoppelijk ornaat en hoofd in de handen dragend. Wordt aanroepen tegen hoofdpijn.                         

Dorothea: afgebeeld als jong meisje met palmtak en een korfje met bloemen of fruit.

Eligius of Elooi: afgebeeld als bisschop met hamer en tang, soms met paardenpoot. Patroon van de smeden en metaalbewerkers.

Engelen met banderollen: aankondiging van Jezus’ geboorte.

Franciscus van Assisi: wordt afgebeeld als ascetische boeteling met doornenkroon en stigmata; als minderbroeder met kruisbeeld (al dan niet gevleugeld) in de hand en/of brandende lamp. Vertrapt slang die in appel bijt.

Gangulphus: Trekt zich in eenzaamheid terug wegens de ontrouw van zijn echtgenote en wordt vermoord. Afgebeeld als edelman met schild waarop de afbeelding van Christus’ kruis staat, met zwaard of met valk op de arm. Wordt aanroepen tegen de ‘kwade echtgenoten’. Hij wordt vereerd in het kerkje te Palatum in de Zwalmstreek. Gertrudis: wordt afgebeeld als abdis met beker in de hand. Op haar staf kruipen muizen en ratten omhoog. Ze wordt aanroepen tegen ratten- en muizenplagen.
God de Vader: als oude man met baard meestal in een driehoek afgebeeld, als wolk waar hand uit komt, op een wolk zittend of als alziend oog in een driehoek (bv. God ziet mij, hier vloekt men niet).

God de Heilige Geest: als duif, als vlam, als vurige tong, als arend met nimbus.
Godelieve: wordt gewurgd en wordt afgebeeld met doek om de hals en vier kronen in de hand.

Gregorius: (kerkvader) afgebeeld als paus (tiara) met duif op de schouder, boek in de linkerhand en staf of pluim in de rechterhand.

Helena: moeder van keizer Constantinus. Afgebeeld als keizerin met kroon en op hoofd en met een groot kruis als attribuut (vinding van het kruis wordt wel aan haar toegeschreven).
Henricus: afgebeeld als keizer met naast zich een kerkmodel en met in zijn hand een wereldbol waarop een duif zit. Hij bouwt de dom van Bamberg waar hij ligt begraven naast zijn gemalin

Hiëronymus: (kerkvader) kardinaalshoed en leeuw. Soms ook als schamel geklede kluizenaar met kruisbeeld en boek in de hand en doodshoofd aan de voeten.

Hippolytus: afgebeeld met harnas, lans en palmtak. Soms met vier paarden of door paarden voortgesleurd. Hippolytus wordt gevierendeeld, zie schilderij Dirk Bouts. Patroon van de paardenfokkers.

Hubertus: patroon van de jagers wordt voorgesteld met hert met kruis tussen het gewei. Soms met sleutels en jachthoorn. Wordt aanroepen tegen hondsdolheid.
Ivo: patroon van de juristen wordt afgebeeld met toga en baret. Soms met weegschaal.

Johannes: (als evangelist) afgebeeld met baard, schrijvend, met arend naast zich.  

Johannes Berchmans: afgebeeld als Jezuïet met kruisbeeld, boek en rozenkrans in de hand. Baret van de Jezuïeten is gevierendeeld, t.o.v. de driedelige van de andere geestelijken.

Johannes de Doper: afgebeeld in dierenvel met banier in de hand en lam met nimbus over de schouder, naast zich of in de armen. Vertrapt soms een serpent of een vos. Ook afgebeeld zijn hoofd op een schotel in zijn handen dragend met naast zich zwaard of bijl.
Johannes Nepomucenus: afgebeeld als kanunnik met kruisbeeld en palmtak en rond het hoofd een krans van sterren. Soms met vinger op de lippen. Zijn beeld staat dikwijls op bruggen. Wordt aanroepen tegen laster en kwaadsprekerij.

Afb. Joris de Draak

Joris: afgebeeld als ridder in wapenuitrusting (meestal te paard) die een lans door een draak steekt. Patroon van krijgslieden en schutters. Aanroepen tegen de onvruchtbaarheid.

Jozef: bruidegom van Maria, wordt afgebeeld met staf waaraan lelies bloeien. Soms met winkelhaak en timmermansgerief, soms met Jezus op de arm en lelietak in de hand.
Justus: afgebeeld zoals ook Dionysius met zijn hoofd in zijn handen. Sterft als 9-jarige knaap door onthoofding de marteldood. Aanroepen tegen hoofdpijn. Staat achteraan in Carolus Borromeuskerk te Antwerpen.

Justus: afgebeeld als knaap of jongeling met hoofd in de handen.

Laurentius: rooster of grill. Laurentius sterft de marteldood. Hij sterft de vuurdood liggend op een rooster. Patroon van de koks. Wordt aanroepen tegen brandwonden en rugklachten.

Livinus: afgebeeld als bisschop met tang in de hand met uitgerukte tong.
Lucas: (evangelist) afgebeeld met rund, os. Soms gevleugeld rund. Patroon van geneesheren en schilders.

Lucia: afgebeeld als jong meisje met ogen op een schotel en dolk door de hals.

Margaretha Alacoque is een Bourgondische heilige die de verering voor het Heilig Hart op gang brengt. Ze wordt afgebeeld knielend voor een altaar waar Jezus zijn hart toont of biddend in extase opziend naar een hart in een aureool.

Maria als Moeder van Smarten: afgebeeld met hart doorboord met één of meerdere pijlen. Maria als Moeder van Smarten.

Maria Magdalena: afgebeeld als voorname dame met zalfpot als attribuut of als zondares in boetekleed met doodshoofd en kruisbeeld.

Maria Onbevlekt Ontvangen: afgebeeld met wit kleed, blauwe gordel, rozenkrans met gouden rozen en op blote voeten.

Marcus: (evangelist) afgebeeld met leeuw die soms gevleugeld is. Ook afgebeeld gezeten tegen vijgenboom met kardinaalshoed en rol in de hand.

Marcellus: in pauselijk gewaad met ezel en kribbe naast zich.
Mattheus: (evangelist) afgebeeld met engel of mens.

Martha: wordt voorgesteld als vrouw met emmer met wijwater en kwast in de hand terwijl aan haar voeten een overwonnen draak ligt. Patrones van huisvrouwen en koks. Zij is de ijverige en zorgzame zuster van Lazarus en Maria. Volgens de legende trekt zij met hen naar de Provence en vestigt zich in Tarascon. Zij doodt er de draak ‘la Tarasque’ die de streek tussen Avignon en Arles onveilig maakt door hem met gewijd water te besprenkelen. Op het feest van Martha wordt te Tarascon jaarlijks, op 29 juli, de draak door de stad gedragen en vindt er een groot feest plaats (zie schilderij van de Meister der H. Sippe, museum Berlijn).

Martinus van Tours : afgebeeld als Romeins soldaat te paard met bedelaar naast zich, terwijl hij zijn mantel deelt. Soms ook als bisschop met bisschopsstaf waar in de krul de mantelscène is afgebeeld. Soms ook afgebeeld met gans aan zijn voeten.

Mozes: afgebeeld met twee stenen tafelen in de hand en op het hoofd twee stralenbundels. Soms knielend voor brandend braambos of slaande op een rots met zijn staf.

Nicolaas van Myra: wordt voorgesteld in bisschoppelijk ornaat, met anker of scheepje, kuip met drie kinderen aan zijn voeten, met drie gouden ballen op een boek of met geldbeurs in de hand. Is in oorsprong patroon van de zeevaarders en geliefden. Later patroon van de kinderen en van de bakkers.

Norbertus: voorgesteld als bisschop met monstrans in de hand en onder de voet de ketter Tanchelm vertrappend.

Oda: afgebeeld als koningin met ekster als attribuut.

Petrus Canisius: jezuïet, afgebeeld met pen en boek en kinderen welke hij onderwijst.

Pharaïldis: afgebeeld met neerhofdieren, gans en kippen en schotel met eieren. Soms broden in de hand.

Afb: Piëta

Piëta: voorstelling van O.L. Vrouw met de dode Christus op haar schoot.  

Profeten met banderollen: aankondigingen van Jezus’ geboorte. (zie ook Engelen)

Remaclus: afgebeeld als bisschop met wolf naast zich.
Rochus: afgebeeld als pelgrim met ontbloot been en hond. Wordt aanroepen tegen de pest en cholera.
Rosa van Lima: wordt afgebeeld als Dominicanes met een rozenkroon op het hoofd, een kruisbeeld in de hand en het kind Jezus op de arm.  

Sebastiaan: afgebeeld aan boom gebonden en met pijlen doorboord. Patroon van de schuttersgilden.
Sint Johannes de Doper met St. Johannes de Evangelist, St. Sebastiaan, St. Antonius

Abt Servatius: afgebeeld in bisschopsornaat met sleutel in de hand en onder zijn voeten een draak. Een minder voorkomend attribuut bij Servaas is de adelaar. De draak herinnert aan de strijd tegen de Arianen.

Stephanus: afgebeeld als diaken met palm in de hand, stenen op het hoofd of naast zich of met stenen op een boek. Eerste martelaar.
Theresia van Avilla: afgebeeld als Carmelites in biddende houding, een pijl doorboort haar hart, soms afgebeeld met de H. Geest (duif) boven haar hoofd.
Theresia van Lisieux : (gekend als het heilig Treezeken) afgebeeld als Carmilites met kruisbeeld en rozen in de hand.
Ursula: maagd en martelares afgebeeld met pijl en/of palmtak in de hand soms ook met witte vlag met rood kruis. Meestal naakt tot aan de lenden met vijf pijlen doorschoten. Ook met open gespreide mantel waaronder haar gezellinnen, met een schip naast haar, duif op haar schouder of gekroond met driedubbele kroon.  

Wivina: voorgesteld als kloosterlinge met palmtak en brandende kaars in de hand. Aanroepen tegen keelziekten.

Enkele veelvuldig voorkomende symbolen gebruikt in de beeldende kunst

Aap: symbool van duivel, ketterij, ontucht en veinzerij. Ook het bewijs van welstand en rijkdom. Wie een aap in bezit heeft is een man van de wereld en komt verder dan zijn tuin (geldt ook voor andere exotische dieren) zie o.a. schilderijen Antoon Van Dijck.

Anker: symbool van de hoop (ook bijenkorf, spade en sikkel).

Appel: symbool van verlokking en zonde, maar ook het attribuut van Venus en het symbool van liefde en vruchtbaarheid en, in afgeleide zin, van de huwelijksgemeenschap. Ook symbool van de heerschappij (rijksappel).

Arend: vinden we terug op vele lezenaars in onze kerken. De arend is de koning der vogels. Hij symboliseert kracht en macht. Hij staat op de lezenaars in functie van boodschapper tussen de aarde en de hemel.   

Aureool of mandorla: ovale stralenkrans rond het lichaam.  

Balk: dunne rode lijn op wapenschild van de rechterboven- naar de linkeronderhoek (=heraldisch van links naar rechts): bastaardbalk. Hier ontspruit de uitdrukking: ‘Hij draagt een balk in zijn schild.’ wat wil zeggen dat hij een bastaard is. Schild van Antoon van Bourgondië.

Banderollen: profeten, aankondiging van de geboorte van Jezus.
Basilisk: Half haan, half serpent. Symbool van duivel en wreedheid.
Bazuinen: laatste oordeel.
Bedelaar: armoede, zonde (meestal afgebeeld met verschillend schoeisel aan de voeten).
Bij: werkzaamheid, rechtvaardigheid, gehoorzaamheid.
Bijenkorf: welsprekendheid (attribuut van Ambrosius), ook hoop.
Blinddoek: geblinddoekte vrouw met weegschaal staat voor de gerechtigheid.
Beer: gramschap, wreedheid, luiheid en gemor.
Bok: symbool van de verworpenen en de hel. (Matth. XXV,33). Ook van wellust, ontucht en vrekkigheid.
Boterbloem: celibaat.
Bron: genade en leven.
Cypres: bestendigheid.
Distel: symbool van boosaardigheid en heidenen.
Doodshoofd: vanitassymbool: vergankelijkheid. Ook ‘memento mori’ de kortstondigheid van het leven aantonende.
Duif: symbool van de H. Geest, de H. Maagd, de zielen der uitverkorenen. Zeven duiven: zeven gaven van de H. Geest.

Draak: symbool van de duivel, de lagere driften, aardse geneugten en zonde. Viervoetige draak.

Duiventil: bordeel (schilderij J Bosch).
Eenhoorn: zuiverheid, maagdelijkheid.
Eenhoornjacht: annunciatie van de Maagd Maria.
Egel: toorn.
Eieren: een korf met eieren wijst op potentie.
Ezel: luiheid, dwaasheid.
Gans: symbool waakzaamheid en praatzucht en ook van de winter. Symbool van Martinus van Tours. Martinus verstopt zich in een ganzenhok om te ontkomen aan zijn bisschopskroning, doch de ganzen verraden hem met hun gesnater.
Gesloten beurs : maagdelijkheid.
Gier: symbool van demonen, roofzucht en gulzigheid.
Griffioen: half arend, half leeuw symboliseert de macht over hemel (arend) en aarde (leeuw). Hij komt veelvuldig voor bij koningsgraven. Ook Christus’ koningschap wordt gesymboliseerd door de griffioen, zo is hij het beeld van Christus, de Koning van hemel en aarde.
Groene boom of tak: leven en verlossing.

Groene weide: hemel (zie Van Eyck’s Lam Gods).
Haan: symbool van waakzaamheid, toorn, vreugde en verstand, ook het symbool van de overwinning op de duisternis. We vinden de haan terug op kerktorens en in de heraldiek. De haan is in staat te kraaien voor zonsopgang en  wordt sedert de oudheid aangezien als meerdere onder de vogels. Hij is bij machte de duisternis te verdrijven. Hij is ook het symbool van het licht ook in de christelijke leer is Christus het symbool van het licht. Het is dan ook maar een kleine stap om de haan als symbool op de tempels van het licht te zetten. Als windwijzer wordt de haan eveneens gebruikt. Hij wijst de weg, hij geeft de richting aan. Anderzijds is de haan is ook het symbool van ontucht en onreinheid.
Haas: lafheid.
Hermelijn: rijkdom, matigheid, zuiverheid.
Heremietkreeft: kluizenaar.
Hert: symbool van waardigheid en vrees, heilbegeerte en godsvrucht. Ook het symbool van Christus en van de ‘geestelijke mens’. Worden ermee afgebeeld: Eustachius, Hubertus, Julianus, Felix, Ida en Catherina van Siëna.
Hinde: goedertierenheid.
Hooiwagen: symboliseert rijkdom, oogst (zie schilderij Jeroen Bosch).
IJsvogel: zuiverheid.
Ivoor: reinheid (veelvuldig gebruikt metafoor voor O.L. Vrouw: Ivoren Toren).
Jachthonden: symbool van de jacht, ook van rechtvaardigheid en waarheid.
Janushoofd: symbool van de tijd en tevens van de onoprechtheid en leugen. Wordt ook als symbool van de alertheid gebruikt: "Janus is nog thuis " wil zeggen: hij is nog goed bij zinnen.
Juk: volgzaamheid, gehoorzaamheid.
Kat: behaagzucht. Een zwarte kat is het symbool voor heks, hekserij en ongeluk. Bij de Tempeliers symboliseert ze de duivel.
Kikker: hoogmoed (blaast zichzelf op).
Knots: symbool sterkte, ook van de marteldood de vechtlust (zie "wildeman" wapenschild Antwerpen).
Koffer: symbool van een schat, een geheim. Gesloten koffer staat ook voor de maagdelijkheid.
Kool: staat voor de moederschoot en wordt geassocieerd met de geboorte.
Korenaren: symbool van de Eucharistie, ook overvloed en welvaart.
Korenschoven: symbool van zomer, oogst en overvloed.
Kreeft: zonde.
Ladder: verbinding tussen het hogere en het lagere, tussen hemel en aarde
Lam: symbool van onschuld, nederigheid, geduld, apostolaat, zuiverheid, hoop en zachtmoedigheid. Symbool van Christus (Joh. I, 29), van de apostelen (mozaïek te Rome) en van Abel, Daniël, Joachim, Johannes de Doper en Agnes.
Leeuw: is het symbool van macht en kracht. Hij  wordt meegebracht als symbool door de kruisvaarders die de leeuw zagen op de schilden van de Turken en de Moren. De heraldiek, gebaseerd op tekens en symbolen is van oorsprong Arabisch en  wordt met de kruisvaarders naar onze landen meegebracht. De leeuw bewaakt domeinen en poorten. Hij houdt de wacht en dient om de onwetenden te imponeren.

De heilige met een leeuw afgebeeld is de kerkvader Hiëronymus. Hiëronymus kwam tijdens zijn kluizenaarsbestaan in de woestijn een leeuw tegen met een doorn in de poot. Hiëronymus verwijderde de doorn en zo bleef de leeuw hem volgen als trouwe gezel. De leeuw is ook het symbool van de evangelist Marcus. Ook als symbool voor Christus, dit berust op Apoc.5,5. “Ecce vicit leo de tribu Juda. Zie overwonnen heeft de leeuw uit de stam van Juda.”
Lelie: symbool van de zuiverheid en de waardigheid. Vele vorstenhuizen, waaronder ook het Franse hof voerden de lelie in hun schild. Als zuiverheidssymbool zien we de heilige Jozef, de maagd Maria en vele maagden met de lelie als attribuut.
Mier: werklust.
Nachtegaal: symbool van de onwetendheid en het avond- of nachtgebed.
Nimbus: cirkel rond het hoofd van een heilige. Soms ook stralenkrans.
Olijftak: vrede en eendracht.
Op de grond zitten: nederigheid (zie: annunciatie Maria - Vlaamse Primitieven)
Paard: symbool van de levensloop en de fierheid. Maar ook van de hoogmoed en de waanzin.
Pad: duivel of boze geest.

Menselijke handen openen palm omhoog aanbidding met geloof in religie en geloof in God op zegen.

Palm: onsterfelijkheid, maagdelijkheid, zuiverheid, martelaarschap.
Patrijs: wellust.
Pauw: symbool van Christus, van de onsterfelijkheid en de alwetendheid, maar ook van de pronkzucht en de ijdelheid..
Pauwenveren: eeuwigheidssymbool. In de negatieve zin symbool van de ijdelheid.
Pelikaan: zou het vermogen hebben met zijn bloed zijn jongen tot leven te wekken. De pelikaan voedt zijn jongen niet met zijn bloed maar besproeit hen ermee. Zodoende is hij het symbool voor de Lijdende Christus en de Eucharistie. De voornaamste oorzaak van de verspreiding van het symbool van de zijn jongen tot leven wekkende pelikaan en van zijn overgang op de Eucharistie is te zoeken in de bekende strofe van Thomas van Aquino’s sacramantshymne Adoro Te: Pie Pelicane, Jesu Domini. Me immundum mundum tuo sanguine. Liefderijke Pelikaan, Heer Jesus, zuiver mij, onzuivere, door Uw bloed. ( Zie het afzonderlijke artikel over de pelikaan in de kerk.)
Putti: naakte gevleugelde kinderen, soms met pijl en boog. Amor= liefde. In de christelijke symboliek Amor Divinus, het symbool van de Goddelijke Liefde, veelvuldig gebruikt ten tijde van de contrareformatie.
Raaf: symbool van de duivel en de onvoorzichtigheid. Staat ook voor diefstal en droefenis.
Rat: symbool van verderf, duivel, vraatzucht, hebberigheid.
Regenboog: genade Gods, het verbond tussen hemel en aarde, ook vergeving.
Reptiel: symbool van duivel en ketterij.
Rijksappel: macht en heerschappij. In christelijke symboliek met kruisje.
Roos: is zoals de arend en de leeuw een machtssymbool. Ze is de koningin van de bloemen. De roos is ook het symbool voor dapperheid en liefde. We vinden de roos eveneens terug als veelvuldig gebruikt heraldisch teken op de wapenschilden. De roos is ook het symbool voor de vergankelijkheid en in deze hoedanigheid vinden we haar dan ook terug op grafstenen en zerken.
Schaap: symbool van apostelen en christenen, staat ook voor onschuld en liefdadigheid.
Schild of vaandel: strijder of militair.
Schorpioen: ketterij.
Slak: traagheid.

Slang
Sleutel van de koffer

Slang: symbool van de onderwereld en het dodenrijk. De bijbel associeert de slang met het kwaad en met de duivel. Symbool van nijd en tweedracht. Maar ook eeuwig en vernieuwd leven wordt aan de slang toegeschreven. De slang die in haar eigen staart bijt, de ouroboros[3], verwijst naar de eeuwigheid en het vervellen van de slang duidt op een vernieuwd leven. Zo zien we dat de context waarin een symbool voorkomt zeer belangrijk is om het symbool te duiden.

Sleutel: attribuut van Petrus. Symbool van openbaring, kennis en bezit. Een man met een sleutel die een koffertje wil openen, vastgehouden door een meisje: is een allegorie van de geslachtsgemeenschap.

Slot: geheime, verborgene, ontoegankelijke.

Spiegel: ijdelheid (vanitassymbool) maar ook zelfkennis en waarheid. Ook

Mariasymbool omdat God zich in de maagd Maria door zijn evenbeeld spiegelde en uitbeeldde.

Spin en Spinnenweb : ketterij, hel (Jeroen Bosch).

Tepel: vrouw die een andere vrouw de tepel vasthoudt tussen duim en vinger wijst op zwangerschap.

Tortel: zuiverheid, zachtmoedigheid.

Troon: symbool van macht, ook van Maria.

Uil: attribuut van Godin Pallas Athena, staat voor wijsheid. Uilen waken ‘s nachts en worden als symbool gezien van de waakzame soldaten en van hen die moeten studeren. In het volksgeloof speelt de uil echter een negatieve rol. Jeroen Bosch vereenzelvigde de uil met verlokking en misleiding. De uil is lichtschuwend en houdt van de duisternis. Zo wordt de uil een metafoor voor alles wat het licht niet mag zien zoals zonde en duistere praktijken.

Vaas met bloemen: symbool voor de lente (zie Annunciatieschilderijen van de Vlaamse Primitieven).

Valk: symbool van de adel, de scherpzichtigheid en de jacht.

Verdorde boom of tak: dood, impotentie.

Veldbloemen: symbool voor de Maagd Maria ( zie Hooglied: Ego flos campi...)
Vleermuis: symbool van dood en duisternis, van de gevleugelde boze geest van gierigheid en nijd.

Vlieg: kwaadsprekerij en bederf.

Vis: symbool van het onbewuste, het is de belichaming van de levende entiteiten uit de diepere laag van de persoonlijkheid die samenhangen met de vruchtbaarheid en de leven schenkende krachten. In veel oude religies worden vissen in verband gebracht met de godinnen van de liefde. Volgens de Egyptische mythologie zouden de vissen de fallus van Osiris, die in de Nijl gevallen is, opgegeten hebben. In de psychoanalyse is de vis als droomsymbool het verkapt beeld van de penis die in de Turkse omgangstaal ook wel eens als "eenogige vis" wordt aangeduid. De vis is ook koudbloedig en symboliseert het "niet beheerst zijn door vurige hartstochten" en is daarom voorwerp van offers en gewijde maaltijden. In de oer christendom wordt de vis gebruikt als symbool voor Christus. ‘IXTOS’ = IESOUS CHRISTOS THEOU HUIOS SOTER (Jezus Christus Gods Zoon en Redder), beginletters die "vis" willen zeggen.

Vis wil in het latijn PISCIS zeggen. Het woord PISCINA wat nu in onze tijd zwembad betekent is in oorsprong een visrijk water of visrijke vijver.

Bij de Germanen is de vis het symbool voor de godin Freia, de moedergodin. Onze ‘vrijdag’ is genoemd naar Freia.

In de astrologie staat de vis symbool voor vrede, harmonie, opmerkingsgave geduld en gezonde vruchtbaarheid.

Vlinder: symbool van Adam en van de ziel, ook symbool voor de onstandvastigheid en de lichtzinnigheid.

Vogels: symbool van de lucht, vogels op een boom gezeten: onderlinge liefde, omhooggehouden twijg waaraan zangvogels geritst zijn maakt het verlangen naar gemeenschap kenbaar (Joachim Beuckelaer).

Vos: symbool van de sluwheid, het bedrog en ook van de duivel.

Vuur: loutering, bezieling, hellevuur.

Water: reinheid en genade.

Wierook: gebed.

Wolf: symbool van de duivel.

Waterput: symbool voor genade en leven (zie: bron). Een put waarrond man en vrouw staan wil zeggen: verlangen naar gemeenschap. De put is ook een metafoor voor vagina (Joachim Beuckelaer).

Zandloper: symbool van de tijd, ook Janushoofd met twee of drie gezichten (zie

Janushoofd).

Zwaard: gerechtigheid, martelaarschap.

Een zwaan als symbool op een bordeel. Uitsnede schilerij Jeroen Bosch.

Zwaan: symbool van de eenzaamheid en goedertierenheid, ook het zinnebeeld van water, van Leda, een rode vlag met witte zwaan (eenzaamheid) wijst op een bordeel (J. Bosch).

Zwijn: onreinheid, gulzigheid, vraatzucht en hebberigheid. Jeroen Bosch beeldt in zijn schilderijen de nonnen af als varkens met een nonnenkap. De kloosters dreven handel zonder belasting te moeten betalen.

Symbolen op het kerkgebouw
Deze symbolen kunnen ook elders voorkomen.

Fundamenten: het geloof dat rotsvast en aanneemt zonder te zien.

Dak: de liefde die een zonden bedekt.

Vloer: nederigheid want zij laat zich met de voeten treden.

Stenen: zijn de gelovigen die samen de Kerk uitmaken.

Mortel: die de stenen samenhoudt is het Woord Gods en de samenhorigheid.

Pilaren zijn de heiligen die de kerk schragen.

Klokken: zijn de stem van God die Zijn woord verkondigen en de gelovigen naar de kerk roepen.

Toren: opperste gezag. God die boven de mensen staat.

De gotische kerk is in kruisvorm gebouwd, het koor symboliseert de hemel, het schip de wereld. Het koor is naar het Oosten gericht waar de uiterst oostelijke kapel een knik geeft. Dit gebruik symboliseert het op de schouder liggend hoofd van Jezus na zijn kruisdood.

Kerkhofsymboliek

Er is geen enkele plaats waar je vandaag de dag meer symbolen tegenkomt dan op een kerkhof. Wij zijn er zo vertrouwd mee dat we er geen aandacht aan geven, maar er zit meer achter dan een louter esthetische functie. Helaas is de betekenis voor de meesten van ons in de mist opgegaan.  

R.I.P .: Requiescat in pace= hij ruste in vrede.

D.O.M .: Dominus omnium Magister= God is Heer over alles. Ook "Deo optimo maximo "wat wil zeggen: "God, de Opperste en de Grootste ".  

PX :de eerste twee letters van het woord "Christus "in het Grieks: de Chi(X) en de Rho(P).

B.V.O .: bid voor ons.

A.V.V.V.V.K .: Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Christus (meestal in kruisvorm).
NASCENTES MORIMUR: vanaf onze geboorte sterven wij. Wijst ons op de kortstondigheid van het leven. Veelal als tekst onder de afbeelding van een kindje dat slaapt op een doodshoofd.  

Acacia: onsterfelijkheid of onbederfelijkheid.

Akelei :symbool van het lijden van Christus.

Afgebroken zuil: Vindt men op graven van personen die de dood vonden door ongeluk of moord. Symboliseert de afgebroken levenszuil, de afgebroken boomstam.

Anchteken of hengselkruis: (tutter) zeer oud Egyptisch symbool voor het leven. (In de zonnecultus van Achnaton stelde het anchteken de overleving van de lichamelijke dood voor). De vroegchristelijke Koptische kerk nam het over en gebruikte het als symbool van eeuwig leven en offerdood van Jezus. Komt voor op graven van mystiekers, gnostici en esoterici[4]. Ook vrijmetselaars en spirituelen gebruiken dit teken op hun graven.
Anjelier of anjer: wordt eerder ook de nagelbloem genoemd en verwijst naar het lijden van Christus. Fungeert bij de dodenverering als bloem van smart en lijden en wordt veelvuldig gebruikt als versiering naast het opgebaarde dode lichaam. In de Renaissance wordt ze als liefdespand op verlovingsscènes afgebeeld en staat ze symbool voor het liefdesverdriet. In de Turkse cultuur fungeert de anjer als gelukssymbool. Na het Ancien Régime wordt de anjer het symbool van de royalisten en later ook van sociaal democratische bewegingen.  

Anker: symbool voor standvastigheid en vastberadenheid. Symboliseert ook de drie-eenheid van geloof, hoop en liefde.

Boek: levensboek waarin alles staat opgeschreven. Dichtgeslagen symboliseert het de dood.

Boek, openliggend: met de letters Alfa en Omega verwijst naar de wijsheid van de alles omvattende God en symboliseert de berusting en het geloof aan de inhoud van de Heilige Schrift. Openliggende boeken worden momenteel ook gebruikt om gevoelens van nabestaanden mede te delen aan kerkhofgangers. (banale teksten verdringen dikwijls de diepgaande en oorspronkelijke symboliek van het boek). In de Joodse symboliek betekent een graf waarop een boek staat afgebeeld dat er een rabbijn begraven ligt.

Boot of schip: meestal een bark waar middenin een kruis staat opgericht ;

oorspronkelijk de Oudegyptische bark waarmee de ziel de overtocht naar het hiernamaals maakte. De bark van Osiris. Het oude symbool van het dodenschip wordt later gechristianiseerd en wordt een "kerkschip "met anker en kruis als mast die de dode naar het paradijs begeleidt. Deze symboliek komt veelvuldig voor op doodsprentjes.

Ook symbool van hoop.

Chronogram: op oude grafstenen ziet men vaak dat sommige letters groter geschreven staan dan andere. Wanneer we de optelsom maken van de groter geschreven letters die als romeinse cijfers moeten geïnterpreteerd worden bekomen we een getal. (W= 2 maal V). Dit getal verwijst meestal naar het stervensjaar van de overledene.

Chrysant:  wordt in de vorige eeuw vanuit Japan ingevoerd, waar ze omwille van haar stervormige blaadjes symbool staat voor de zon en het licht, voor kracht en onsterfelijkheid. Omdat chrysanten rond november bloeien worden ze in onze streken populair bij de dodenherdenking. Ook andere bloemen en planten komen voor op kerkhoven en hebben evenzeer een symbolische betekenis.  

Cypressen, hulst en klimop: staan voor de eeuwigheid omdat ze eeuwig groen blijven en hun bladeren niet verliezen. Verwijzen ook naar droefheid en rouw.

Davidster: zespuntige ster bestaande uit twee in elkaar vallende driehoeken is het symbool van het Judaïsme. Ze  word gedragen door de koningen van Juda. Ze wordt ook "salomonszegel "genoemd en symboliseert "Jahwe "omdat het gebruik van menselijke voorstelling van het godswezen door het Judaïsme verboden is. Bij de vrijmetselaars gebruikt men de zeshoekige ster als logezegel en symboliseert de totaliteit. Komt voor op graven van joden. De vrijmetselaars gebruiken op hun graven de vijfpuntige ster.  
Den: staat symbool voor muze, poëzie en minnezang, associatie met Tannhauser?  

Doodshoofd: symbool van vergankelijkheid en ‘memento mori’ dat de voorbijganger aan zijn eigen dood moet herinneren.

Druiventros: zeer geladen symbool dat naar vruchtbaarheid en lust verwijst. Op grafzerken komt de druiventros regelmatig voor en symboliseert er het geduldig wachten op de verrijzenis. Het beeld dat hierachter schuilt is de druiventros die wacht op de persing om te transformeren naar wijn. Wijn staat voor het bloed van Christus waarmee Hij de wereld verlost heeft van de zonde.

Duiven: verwijzen naar liefde en vrede. Worden ook afgebeeld met takje in de bek.  
Engel: Hij bewaakt het graf van de overledene. Symboliseert de doodsengel die de ziel van de overledene begeleidt naar het hiernamaals en die hem zal bijstaan bij het oordeel. Engelenkopje(s) met vleugels zijn het symbool van de hemelse sferen. De vleugels staan voor de goddelijke opdracht. Ze komen vaak voor op kindergraven. Engel met bazuin is het symbool voor het laatste oordeel. In de eschatologie[5] is de engel met bazuin een zeer veel voorkomend symbool.

Es: symbool van de voorzichtigheid.

Gaffelkruis: sterk beladen symbool dat zowel door Grieken, Kelten en Germanen gebruikt werd. Hermes daalt af in de onderwereld met het gaffelkruis in de hand. Bij de Romeinen zien we dat Vergilius zijn held Aeneas met een gouden gaffel in de hand naar het dodenrijk laat vertrekken. Bij de Germanen geloofde men dat de levenden via het gaffelkruis met de doden contact konden krijgen. In de christelijke symboliek zien we het gaffelkruis als begeleidingssymbool en komt het veel voor op kazuifels. Het gaffelkruis vormt ook de krachtlijnen in de vijfster, het pentagram (zie pentagram).
Granaatappel: staat in de Christelijke symboliek voor Gods zegen en hemelse liefde. In

de barok komt hij veelvuldig voor en staat hij voor liefdadigheid en caritas. Bij Feniciërs, Grieken en Romeinen gold de granaatappel als symbool voor vruchtbaarheid en rijk nakomelingschap. Dit door de vele zaadjes die in het sappige en vuurrode vruchtvlees zitten.

Dennenappels :worden in onze steken al eens met granaatappels verwisseld.

Guirlandes: slingers van bloemen en bladeren. Dikwijls in gekleurd porselein op zerken of rond zuilen. In de oudheid dienden ze als (zoenoffer voor de goden). Ze symboliseren ook de levensloop en de eindigheid ervan.

Handen gevouwen: symboliseren de ootmoedigheid, de onderdanigheid en het smeken om vergeving en verlangen naar het eeuwig leven.  

Handen in elkaar: symboliseren het afscheid en tevens de verbondenheid over de dood heen.

Hart: gestileerd met boezemvormige bovenrand is het hart het symbool voor liefde en hartstocht. In de Christelijke iconografie uit de baroktijd wordt het dikwijls voorgesteld met een vlam erboven. Het symboliseert het mystieke altaar waarop het vuur van de Heilige Geest brandt. (De Heilig Hartverering is ontstaan in de zeventiende eeuw onder impuls van de later heilig verklaarde salesianerin[6] Maria-Margartha Alacoque). Harten vindt men veelal op zerken van leden van de 'Bond van het Heilig Hart'. Gevleugeld hart: gebed.

Hond: symbool van trouw en waakzaamheid. Bij de Egyptenaren  wordt de doodsgod Anubis als een hond voorgesteld. In de Christelijke iconografie betekent een hond op een grafsteen van een vrouw dat de vrouw getrouwd was. (trouw = getrouwd), bijvoorbeeld: het graf van Isabella van Bourbon, tweede vrouw van Karel de Stoute, in de kathedraal van Antwerpen.

Kaarsen: zie olielamp.

Kelk: op graven van priesters.

Keltisch kruis: zonnekruis, symboliseert de zon die bron is van alle leven, en wederopstanding in een beter hiernamaals. Veel grafzerken van gesneuvelde soldaten uit de eerste wereldoorlog zijn in de vorm van een Keltisch kruis ( o.a. groot kruis op kerkhof Glazenleeuwstraat en vorm van de Eerste IJzertoren).   

Kerkhofbloemen: Bloemen symboliseren de kringloop van leven en dood. De bloem is het hoogtepunt van schoonheid, ze moet verwelken en sterven om zaad voort te brengen en vrucht te dragen. De grafkrans staat voor de ontmoeting van deze wereld met de volgende of symboliseert de beloning van een vroom leven in de hemel. De krans is tevens de ouroboros , dit is de cirkelvormige slang die haar eigen staart opeet. Dit symbool staat dan weer voor de eeuwige terugkeer en duidt aan dat elk einde een nieuw begin betekent. De slang vervelt om de zeven jaar en symboliseert daardoor eveneens de kringloop van het leven. Op niet christelijke graven komt de ouroboros veelvuldig voor. De lauwerkrans van laurierbladeren is door zijn groenblijvende bladeren het symbool van onvergankelijkheid en eeuwig leven.

Kettingen rond de graven: afbakening van het domein van de doden en dat van de levenden.

Kever: scarabee. Teken van wederopstanding in de vroegchristelijke kerk.

Oorspronkelijk Egyptisch symbool dat de kringloop van het leven symboliseerde. De magie van de metamorfose van larve naar pop en van pop naar kever, en terug en terug en terug, steeds opnieuw. De god Chepre, symbool van de opgaande zon,  in Oud Egypte als een scarabee voorgesteld.

Klaproos: deze slaapverwekkende bloem verbeeldt de eeuwige slaap en wordt veelvuldig op graven geplant. Ze verwelkt ook snel en verwijst naar de kortstondigheid van het leven. In de Griekse mythologie is de papaver of klaproos het symbool van Hypnos, de god van de slaap (vandaar het woord hypnose) en ook van zijn zoon Morpheus, de god van de droom (met morfine droom je weg en voel je geen pijn).

Korenaren: symbool van het Brood des Levens of van Christus. Gedorste korenaren of gedorste korenschoven zijn ook doodssymbolen ( zie Dodenwake) .

Kruiken en vazen: symboliseren niet alleen de urne (komt van het Latijnse ‘urna’ van het werkwoord ‘urere’ dat verbranden betekent) waar de as in bewaard  wordt maar ze hebben ook een zuiverende functie. Ze verwijzen naar reinigingsrituelen waarbij kruiken gebruikt worden die water of oliën bevatten.

Lammetje met kruis :Agnus Dei, symbool van zuiverheid en argeloosheid. Tevens symbool voor de offerdood van Christus. Komt voor op graven van kinderen en jongelingen.

Lelie: symbool van de zuiverheid en maagdelijkheid. Komt voor op graven van maagden en kloosterlingen. Lelies plantte men ook op graven van personen die ten onrechte terechtgesteld zijn .

Linde: Germaanse dorpsboom aan de godin Freya gewijd .Symbool van de verbondenheid van een gemeenschap.  Wordt daarom ook veel als vrijheidsboom geplant. Staat ook symbool voor de verbondenheid van een echtpaar.

Maansikkel: komt voor op graven van Islamieten.

Maltezer kruis: symbool van de gnostiekers, Tempeliers, Katharen en vroege Christenen. Men vindt het dikwijls aan de binnenzijde van grafkelders en sarcofagen waar het fungeerde als beschermingsteken tegen het kwade (stonden ook op de binnenkant van de graftombe in de Sint Martinuskerk van Beveren).
Mandala: cirkel met daarin andere cirkels en geometrische figuren. Indo Tibetaansymbool voor verdieping en verinnerlijking.

Obiit: Ruitvormig schild dat na het overlijden van een adellijk persoon  wordt opgehangen in de kerk. In het koor van de Sint-Martinuskerk in Beveren hangen tientallen obiits van verschillende adellijke families. De laatst bijgehangen obiit is deze van gravin Josephine Cornet d’Elzius de Peissant, echtgenote van graaf Charles de Brouchoven de Bergeyck. Ze overleed in 1960 op Cortewalle.

Olielamp: symbool van het goddelijk licht dat de overledene de weg wijst doorheen de duisternis van het dodenrijk naar het eeuwig leven. Symboliseert ook het licht van Christus: "Lumen Christi ". In de vuursymboliek zien we ook dat vuur de boze geesten verdrijft en als dusdanig blijft ook de dode gevrijwaard van invloeden van boze geesten.
Olijftakken: symbool voor vrede en rust. Wordt ook afgebeeld als duif met olijftak in bek.

Omgekeerde fakkel: attribuut van de dood in de oudheid. Symboliseert het uitgedoofde leven.
Paard: je kunt de symboliek en kracht van paarden vinden in hun uitstraling en gedrag. Paarden dragen een diepe wijsheid in zich mee, een wijsheid die voorbij de fysieke wereld gaat naar de onzichtbare wereld. Ze nemen je mee de diepte in, naar kracht en vrijheid, op reis naar deze onzichtbare wereld. Boeren plaatsen het paard op hun graf ten teken dat ze boer zijn geweest of paarden hebben gehouden.

Palmtakken: overwinningssymbool. Symboliseren het opstijgen van de ziel en de triomfgang naar het hiernamaals.

Passer en winkelhaak: de passer staat voor een kosmopolitische geest terwijl de winkelhaak de geest symboliseert die overwint op de materie. Dit symbool vinden we veelal op graven van vrijmetselaars terug.

Passiekruis: kruis dat in plaats van de Gekruisigde Christus de passiewerktuigen afbeeldt.

(Geselkoord, doornenkroon, lans, spijkers en spons). Symboliseert het lijden van Christus en de lijdensweg van de mens op aarde. Het passiekruis  wordt meegedragen tijdens de kruiswegviering.  

Pauw: symbool van de onsterfelijkheid.

Pelikaan: symbool van Christus. De pelikaan opent zijn borst om zijn jongen met zijn bloed te voeden bij voedselschaarste. Zo gelooft men. Vandaar de associatie met Christus die zijn bloed geeft voor de mensheid. Veel voorkomend symbool.

( Zie het uitgebreide artikel over pelikanen in de kerk. )

Ringen (2) in elkaar: symboliseren de huwelijkstrouw en verbondenheid over de dood heen van gehuwden of van klagen en jammeren.

Romeins kruis: al dan niet met de Gekruisigde is het symbool van de christen mens en wederopstanding.

Roos: symbool van de trouw en liefde en tegelijk vergankelijkheid. In de christelijke funeraire symboliek verwijst de roos naar Maria en het lijden van Christus. De vijf blaadjes van de roos staan voor de vijf wonden van Christus. De witte roos symboliseert de tranen van Maria Magdalena, en daar de witte roos ook het symbool is van de maagdelijkheid wordt een struik van deze rozen op graven van jonge meisjes geplant. Rode rozen kan men aantreffen op graven van personen die bekend staan voor het verrichten van goede werken tijdens hun leven en op graven van overleden geliefden. De overblijvende, die rode rozen verzorgt op het graf van zijn partner, wordt verondersteld niet te hertrouwen zolang hij dit gebruik in ere houdt. Het planten van rozen op graven dateert uit de romeinse tijd omdat die tijd de roos geassocieerd  met de dood. Een kerkhof wordt in sommige streken (o.a. Zwitserland) vandaag de dag nog ‘rozen hof’ genoemd.

Sarcofaag: een graf in de vorm van een sarcofaag verwijst naar een belangrijk en invloedrijk persoon.

Sepulture: graf, begraafplaats.

Slak met huisje: symboliseert de dodenslaap. De slak slaapt in haar huisje tot de heropstandig.  

Spiegel: Vanitassymbool. Symboliseert de menselijke ijdelheid en vergankelijkheid. Wordt vaak voorgesteld als een mens die zich spiegelt en als spiegelbeeld zijn eigen een doodshoofd ziet. De spiegel is ook een Mariasymbool (cfr. Litanie van O.L.Vrouwe) omdat God zich in de Maagd Maria door zijn evenbeeld Jezus spiegelde en uitbeeldde.

Strobloem: in het Frans “l’ immortelle” staat voor onsterfelijkheid.

Taxus: zelfde symboliek als andere groenblijvenden. Taxus  wordt echter veelvuldig gebruikt als omheining van kerkhoven en boerenerven. De plant zou een geestenwerende kracht hebben die de boze geesten buiten (of binnen) houdt. Taxus is een zeer giftige plant.

Toorts, fakkel of kaars: symboliseert de bezieling en de Heilige Geest. Ook de reinigende vlam en de drager van het Geestelijk Licht. Ook verdrijver van de boze geesten. Brandende fakkels verwijzen naar de wederopstanding.

Treurbomen: treurwilg en treurberk: hangende takken en bladeren symboliseren het verdriet, overgave en gelatenheid

Uil: uilen hebben steeds een bijzondere betekenis gehad, zowel in positieve als negatieve betekenis. Zij zijn o.a. het symbool van waakzaamheid en kennis omdat zij de duisternis kunnen doorvorsen. Zij staan op de grafstenen afgebeeld en fungeren er als wakers tot de dag der her opstanding. Anderzijds gelooft men dat als de uil roept er een dode zal volgen.

Veer of pluim: symboliseert de lichtheid van de ziel de opstijgt naar het hiernamaals.

Vleugeltjes of pijlen hebben dezelfde betekenis.  

Vijfster of pentagram: wordt gevormd door een in één lijn doorgetrokken vijfpuntig ster. Ze wordt ook druïdenster of druïdenvoet genoemd. Het is de symbolische weergave van de weg die de mens volgt in zijn streven naar volmaaktheid. De vijfster vinden we terug in alle culturen en duikt reeds op bij de Perzen in de Mithrascultus. Het is een sterk energie geladen teken en is het symbool voor de alchemisten.

Viooltje: in het Frans ‘la pensée’ staat omwille van de kelkvormige blaadjes voor vruchtbaarheid en onsterfelijkheid.

Vis: symbool van het leven en herkenningsteken van de vroege christenen (zie boven).
Vlierboom: vlierstruiken of vliertakken worden in de nabijheid van graven geplaatst om heksen van de overledenen verwijderd te houden.

Vlinder: Vlinders staan symbool voor een nieuw begin, de wedergeboorte of de wederopstanding. Vlinders zijn daarnaast in veel beschavingen een belangrijk symbool van geluk, vrijheid en de liefde.

Wiel: cirkel met vier diagonalen: symbool van eerste christenen en verwant aan het Maltezer kruis.

Wijnruit: Ruta graveolens,  wordt in vroegere eeuwen op graven geplaatst van personen die van de pest gestorven zijn . Een takje van deze geneeskrachtige (middel tegen de vallende ziekte) en geest verdrijvende plant  wordt door de dragers van de kist tussen de tanden geklemd als voorbehoedsmiddel tegen de zwarte dood als zij een pestlijder ten grave droegen.

Zandloper: vanitassymbool dat de mens eraan herinnert dat ijdelheid en vergankelijkheid dicht bij elkaar liggen.

Zeis: doodsattribuut. Het is ook het attribuut van de romeinse god Saturnus. Symboliseert de onverbiddelijkheid. Iemand die een plotse dood sterft krijgt vaak een zeis op de grafsteen. Hij wordt als het ware ‘weggemaaid’ uit het leven (zie ook afgebroken zuil).

Nog meer symbolen op grafmonumenten

Op graven zijn vaak symbolen als versiering aangebracht, waarmee één of meer gedachten tot uitdrukking worden gebracht. Het idee om een symbool te gebruiken kan van nabestaanden of de overledene gekomen zijn. De betekenis van deze symbolen is vaak bij bezoekers van begraafplaatsen onbekend. Om wat aan kennis over symbolen bij te dragen zijn hier enige symbolen met hun betekenis beschreven, zonder de pretentie hebben volledig te zijn.

Adelaar: Evangelist Johannes, als de genade van de op de kerk neerdalende geest.
Alfa en Omega: De eerste en laatste letter van het Griekse alfabet God als het begin en einde van alle dingen.
Anker: Vroeg christelijk symbool van hoop.
Aren: Symbool van Christus, het Brood des Levens en van de eucharistie of het Avondmaal.
Aronskelk: De gevlekte aronskelk, die zijn bloem omhoog naar de hemel richt. Heilige moeder Maria.
Boek: Als boek des levens.
Bijbel: Als boek des levens.
Bloem: (Geknakte) De bloem is het prototype van de ziel. Bloemen openen hun hart naar het zonlicht zoals een mens zijn ziel opent voor God.
Brood / Hostie: Verwijzing naar het lichaam van Christus en het Brood des Levens.
Cirkel: Volmaaktheid, eeuwigheid, zonder begin of einde.
Doornenkrans: Symbool van de zonde van de mens en de daaruit voortvloeiende gevolgen. Ook symbool van Christus die de mensen verloste door zijn lijden, waarbij hij een doornenkrans droeg.
Druivenrank, (-tros) : Bloedsymbool het teken van leven en dood. Verwijst naar de eucharistie of het Avondmaal en daarmee de offerdood van Christus.
Duif: Reinheid, vredelievendheid, eenvoud, liefde en onschuld. Christelijke symboliek voor de ziel van de overledene. De opvliegende duif vindt door een stralenbundel zijn weg naar de hemel. De duif met de olijftak brengt vrede en verzoening.
Ei: Symbool van geboorte, nieuw leven, de opstanding van Christus.
Eikenblad (-tak), eikels: Onsterfelijkheid en het eeuwige leven. Eikenhout wordt als
onverwoestbaar beschouwd en daarom met onvergankelijk geassocieerd.

Engel: Evangelist Matheus als symbool voor de menselijkheid van Christus. Een gevleugelde engel kan de godin van de overwinning, Victoria, symboliseren als motief van dood en opstanding. Draagt de engel een omgekeerde fakkel, dan stelt zij de
doodsengel voor. Engelkopjes, zgn. cherubijntjes, vertegenwoordigen de hemelse sferen.
Fakkels: Omgekeerde brandende fakkel is al voor de oudheid.
Glas: Het doorzichtige glas symbool van zondeloosheid en van reinheid.
Guirlandes: Delen in de symboliek van de bloemen, bladeren of de vruchten waaruit ze zijn samengesteld.
Worden vaak gebruikt om zuilvormige graftekens te versieren of dienen als ornament op een grafsteen.
Handen: Getuigen van liefde en verbondenheid. Joodse symboliek. Twee handen. Lid van de priesterstam Cohen.
Hart: Symboliseert de liefde. Een met vlammen omgeven hart verwijst naar een religieuze bezieling.
Hond: Trouw en waakzaamheid.
Kaars: Symbool van licht dat de goddelijke harmonie weerspiegelt.
Kan: (water schenkende) met een schaal Joodse symboliek. Lid van de Levie stam
Klaproos: De tere klaproos, die snel verwelkt, symboliseert de kortstondigheid van dit leven.

Klaver drie: Symbool van de heilige drie-eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest.

Klimop: Vanwege zijn altijd groene bladeren beschouwd als symbool voor eeuwig leven.
Kruis: Universele symbool van verzoening.
Lam: Reinheid en onschuld. Afgebeeld met een kruis en nimbus is het symbool van de offerdood van Christus.
Lauwerkrans: Overwinning en roem, een teken van eerbetoon.
Leeuw: Evangelist Marcus, aangezien zijn evangelie begint met de schreeuw in de
wildernis.
Lelie: Zuiverheid en maagdelijkheid, daarom het symbool van Maria.

Miskelk: Komt enkel en alleen op priestergraven voor en symboliseert de christelijke religie en de eucharistie.
Obelisk: Teken van macht, standvastigheid en deugt.
Olielamp: Het eeuwige licht, verwijzing naar de onsterfelijkheid, eeuwigheid.
Olijftak: Gerechtigheid, vrede en vroomheid en Gods zorg voor Zijn kinderen.
Palmboom: De Joods-christelijke symboliek van de palm gaat terug op Psalm 92, vers 13 “De rechtvaardige zal groeien als een palmboom. De palmboom, soms alleen afgebeeld als een stam, is symbolisch voor het paradijs.
Palmtak: Attribuut van de vrede en overwinning.
Papaver: Wordt geassocieerd met de slaapverwekkende eigenschappen van deze plant, de slaap des doods. De tere klaproos, die snel verwelkt, symboliseert tevens de kortstondigheid van dit leven.

Schelp: Vruchtbaarheid, liefde, huwelijk en leven.
Slang: Van oudsher het symbool van leven en dood, gif en genezing. Een slang aan die zichzelf in zijn staart bijt, symboliseert de vergankelijkheid in de oneindige kringloop van het leven.
Stier: Evangelist Lucas wijst op het priesterdom, het offer van priester Zacharias.
Stralenkrans: Hemels licht duidt op de aanwezigheid van goddelijke of heilige personen.
Taxus: Daar zij altijd groen blijft symboliseert zij de onvergankelijkheid.
Toorts: De omgekeerde (brandende) fakkel is al voor de oudheid symbool van het gedoofde leven en attribuut van de dood.
Toren: Staat voor de aanwezigheid van het allerhoogste.
Treurende figuur/ treurwilgen: Personificatie van de rouw van de nabestaanden.
Uil: Symbool voor de nacht en de dood.
Urn: Wordt gebruikt als symbool van rouw. Vaak is de urn afgebeeld half afgedekt door een rouwsluier, wat betekent zich afwenden van de buitenwereld.
Vleermuis: personificatie van de nacht en de dood.
Vlinder: Onsterfelijke ziel. Voor Christenen is de dood de overgang naar een beter leven, In het stervensuur breekt de ziel uit haar stoffelijk omhulsel zoals een vlinder uit een pop breekt en stijgt vrij op naar de hemel.
Zandloper: met aan weerzijden een adelaars- en een vleermuisvleugel geeft de overgang van de dag naar de nacht aan. De verlopen tijd. Een zandloper kan men omkeren, zo keert men terug naar de oorsprong.

Zeepbel: Van de zestiende eeuw een symbool van de vergankelijkheid, de broosheid van het leven.
Zeis: attribuut van de Griekse god Chronos, hetgeen tijd betekent.
Zon: De ondergaande zon duidt zowel op de beëindiging van het leven als op de
wederopstanding.
Zuil: Een afgebroken zuil symboliseert het einde van het aardse leven.