Eind april 1945 trekken Duitse soldaten een kast open op de boerderij van de familie Dijkema aan de Geefsweersterweg tussen Delfzijl en Meedhuizen. In plaats van eten of burgerkleding – om daarmee vermomd de grens te kunnen oversteken – treffen ze twee Joodse onderduikers aan. De ongetwijfeld doodsbange mannen zijn Lazarus en Meijer Sleutelberg.

De voorgevel van slagerij Sleutelberg aan de Dijkstraat 11 te Appingedam. Op het hangbord staat: 'M. Sleutelberg, Rund, Schaap en Varkensslachter'. En op het raam: 'Eerste Klas Rund Schaap Varkensslager M. Sleutelberg'. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Foto links: Het gezin Sleutelbergen Bambergen voor 'Het Rookersparadijs'. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Tot hun onderduik werken de ongetrouwde broers in de slagerij van hun vader aan de Koestraat 38 in Farmsum. Terwijl een groot deel van de Joodse bevolking van Farmsum en Delfzijl vanaf maart 1942 wordt weggevoerd, mag de familie Sleutelberg vooralsnog thuisblijven. Als gevolg van een beroerte is vader Borach deels verlamd en de Delfzijlster arts Dubbelinga en dominee Van Vlier weten de Duitse autoriteiten ervan te overtuigen dat hij in deze conditie niet vervoerd kan worden.

Het jaar uitstel van deportatie is begin maart 1943 bijna verstreken. Beide broers besluiten dan onder te duiken, ondanks de zorgelijke toestand van hun vader. Moeder Sleutelberg blijft bij haar man. Diezelfde maand nog wordt het echtpaar gearresteerd. Vader Borach sterft twee dagen na aankomst in het Kamp Westerbork, moeder Judikje wordt na aankomst in Sobibor begin april meteen vergast.

Foto links: Meijer Sleutelberg. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.

Lazarus en Meijer vinden onderdak op wisselende adressen in de omgeving. Uiteindelijk belanden ze bij de familie Dijkema bij Geefsweer. Daar lijken ze in de tweede helft van april 1945 de bevrijding tegemoet te gaan. Over de Geefsweersterweg trekken Duitse soldaten zich voor de oprukkende Canadezen uit terug richting de zwaar verdedigde havenstad Delfzijl, een laatste obstakel richting Duitsland.

Een groepje Duitse soldaten op rooftocht besluit ineens de boerderij te doorzoeken. Meijer en Lazarus hebben geen tijd meer om hun schuilplaats in de schuur te bereiken. Ze besluiten zich daarom te verbergen in een kast – met de al genoemde fatale afloop. 

De soldaten nemen de broers mee naar het kantoor van de Sicherheitsdienst in Delfzijl, evenals Jantje, de dochter van boer Dijkema. Zij wordt na een dag vrijgelaten, Meijer en Lazarus blijven vast zitten. 

In de nacht van 24 op 25 april 1945 voeren de SD’ers August Neuhäuser en Siert Bruins de mannen mee in een auto. Op een onbekende plek moeten Lazarus en Meijer vervolgens hun eigen graf graven, waarna ze doodgeschoten worden. De SD’ers blijven altijd zwijgen over de laatste rustplaats van de broers Sleutelberg, van wie de lichamen nooit zijn gevonden. Een paar weken later wordt ons land bevrijd.

De Nederlandse SD'er Siert Bruins op 29 oktober 1979 bij het Schwurgericht in Duitsland. Aankomst van de verdachte Siert Bruins in het gerechtsgebouw in Hagen in West Duitsland; hij houdt een tas voor zijn gezicht. Bron: Nationaal Archief Fotocollectie Anefo Nationaal Archief, Den Haag, Rijksfotoarchief: Fotocollectie Algemeen Nederlands Fotopersbureau (ANEFO), 1945-1989 - negatiefstroken zwart/wit, nummer toegang 2.24.01.05, bestanddeelnummer 930-5156. Fotograaf: Koen Suyk. Licentie: Publieke Domein.

Processen
De Nederlandse SD’er Siert Bruins, in 1921 geboren in het Westerwoldse Weite, wordt na de oorlog veroordeeld tot de doodstraf. Dat gebeurt bij verstek, omdat hij op een van de laatste oorlogsdagen met een boot vanuit Delfzijl naar Emden heeft weten te ontkomen. Door een wet uit 1943 wordt hij daar als SS’er automatisch staatsburger van Duitsland, en dat land levert geen eigen ingezeten uit.

Pas in 1979 wordt Bruins door een Duitse rechtbank veroordeeld voor de moord op de broers Sleutelberg, net als Neuhäuser. Ze krijgen zeven jaar celstraf, waarvan Bruins er vijf uitzit. Eind 2013 wordt hij weer vervolgd, dit maal voor de moord op de Oosterwijtwerder verzetsstrijder Aldert Klaas Dijkema in 1944. De rechtbank in het Duitse Hagen staakt echter het proces zonder tot een oordeel te komen. Bruins overlijdt op 28 september 2015 op 94-jarige leeftijd.

Zwijgen
De SD’er heeft altijd gezwegen over de laatste rustplaats van de broers Sleutelberg, van wie de lichamen nooit zijn gevonden. Vermoedelijk zijn ze doodgeschoten in de omgeving waar nu de Farmsumerhaven ligt, vlakbij de Joodse begraafplaats. Bruins is de laatste Nederlandse oorlogsmisdadiger die op vrije voeten is geweest.

Bij het laatste proces tegen Bruins is ook een familielid van de broers aanwezig. Hij vertelt tegen een journalist van het Dagblad van het Noorden:

‘Mijn schoonmoeder was de zus van Meijer en Lazarus. Ze bewaarde tot aan haar dood de kleren van die jongens. Mooie kostuums. Ze dacht: als ze terugkeren dan hebben ze in elk geval hun kleren nog. Ze overleed in 1997. Toen heb ik die kleren weggedaan.’