Westerwolde is een streek rondom de bekende Ruiten-Aa, de Mussel-Aa en de Westerwoldse Aa. Het gebied wordt in de 18e eeuw ook wel Woldingen of Westwoldingen genoemd, de inwoners Westwoldingers. Ten westen en ten zuiden van Westerwolde liggen de Groninger Veenkoloniën, ten noorden het Reiderland en ten oosten het Eemsland in Duitsland. De oude dorpen Ter Apel, Sellingen, Vlagtwedde, Onstwedde, Wedde en Vriescheloo en het later gestichte Alteveer (ten noorden van Stadskanaal) horen bij deze voormalige heerlijkheid[1].

Bellingwolde en Blijham hebben een afzonderlijke heerlijkheid gevormd, die vanouds sterke banden heeft gehad met het Oldambt. Het vestingdorp Bourtange, gesticht in 1593, heeft eerder onder het gezag van de Staten Generaal gevallen.

De westgrens van deze vroegere heerlijkheid door de uitgestrekte veengebieden is vastgesteld in 1615. Dit wordt de Semslinie genoemd. Door de vaststelling van deze grens kan de ontginning van de veengebieden beginnen en is de Kanaalstreek ontstaan. De nieuwe nederzettingen Stadskanaal en Musselkanaal worden echter tot de Veenkoloniën gerekend. Bourtange aan een oude verbindingsweg tussen deze streek en Duitsland. Westerwolde is samen met het Reiderland de meest oostelijke streek van Nederland. Het ligt grotendeels ten oosten van 7° oosterlengte.

Staatkundige kaart van Groningen en Ommelanden voor 1795 (Franse inval van de Nederlanden), met daarop afgebeeld de interne grenzen van de kwartieren en onderkwartieren, indicatie van de grenzen van het voormalige Reiderland, de belangrijkste plaatsen en waterwegen in de 17e en 18e eeuw, de kustlijn van de Dollard in 1520 (grootste omvang), en geeft in tekst belangrijke historische staatkundige gebeurtenissen weer. Auteur: NLBerendsen, 19 october 2018. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.

Gemeente Westerwolde
Behalve Westerwolde als een streek in het oosten van Groningen bestaat er sinds 1 januari 2018 ook een gemeente Westerwolde is een Nederlandse gemeente, gevormd door de voormalige gemeenten Bellingwedde en Vlagtwedde. De gemeente telt 25.841 inwoners op 1 juli 2021[2]. De gemeentehuizen van deze voormalige gemeenten in Sellingen en Wedde doen beide dienst als gemeentehuis van de huidige gemeente. De gemeente ligt voor het grootste deel in de streek Westerwolde, waaraan zij haar naam ontleend, maar is minder groot dan de streek. De gemeente bestaat tegenwoordig uit 21 dorpen, te weten: Agodorp, Barnflair, Bellingwolde, Blijham, Bourtange, Jipsingboertange, Klein-Ulsda, Morige, Oudeschans, Over de Dijk, Rhederbrug, Sellingen, Ter Apel,Ter Apelkanaal,  Veelerveen, Vlagtwedde, Vriescheloo, Wedde, Wedderheide, Wedderveer en Zandberg (voor een deel).

Een Westerwoldse boerderij. Grote boerderij met voorhuis dat even breed is als de schuur en met bakhuis aan de Borgerweg 3 in Ter Borg bij Vlagtwedde. Foto: Hardscarf, juni 2011. Rijksmonument nr. 37460. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported licentie.

De naam Westerwolde

Verschillende definities van de naam Westerwolde

Westerwolde wordt voor het eerst in de negende eeuw vermeld als ‘Westerwalde’, daarna vermoedelijk in 1056 als ‘Wesderewalde’ of ‘Wesderwalde’. De naam met de uitgang -wolde geeft aan dat het oorspronkelijk om een 'uitgestrekt, ongeëxploiteerd’ bos of 'wildernis' gaat, dat ten westen van het kerngebied van de regio heeft gelegen. Dit kerngebied wordt gevormd door het gouw Agradingo[3] aan de rivier de Eems bij Meppen (Dld). Mogelijk zijn de eerste middeleeuwse kolonisten uit dit gebied gekomen.

Kaart van de provincie Groningen waarop ingetekend het landschap naar de geschiedenis.

Geschiedenis
In Westerwolde zijn veel archeologische vondsten gedaan. In de naburige veenkoloniën zijn zoals bij Hoetmansmeer voorwerpen gevonden uit de Midden Steentijd tot ongeveer 6000 jaar voor het begin van de jaartelling. Daarna begint de veenvorming in dit gebied en worden de mensen verdreven. Westerwolde is daarentegen bewoond gebleven tot ongeveer 200 jaar v.Chr. Er zijn veel urnenvelden en restanten van grafheuvels ontdekt. De jongste graven met urnen uit die tijd zijn zeer goed geconserveerd gebleven doordat ze vermoedelijk vrij kort na aanleg door het veen zijn overgroeid. Westerwolde is waarschijnlijk weer bewoond geraakt rond 600 - 700 na het begin van de jaartelling. Uit die tijd zijn weer graven met urnen gevonden. Ook is er bij de Hasseberg een veenbrug gevonden uit die tijd. De bevolking stamt dan waarschijnlijk uit het oosten, het Eemsgebied (Dld).

Plaat '036av-036br' uit de Atlas Ortelius van Abraham Ortelius (1527-1589). Oorspronkelijke druk is uit 1571, aanvullingen uit 1573, 1579 en 1584. Complete geschiedenis van dit werk. Op deze kaart wordt Noord-Oost Nederland getoond. De Atlas Ortelius is de eerste ‘moderne’ wereldatlas. Abraham Ortelius maakt zijn Theatrum orbis terrarum aan het eind van de zestiende eeuw in Antwerpen. Ortelius laat een aantal bestaande kaarten opnieuw tekenen in een standaardformaat en geeft ze uit als boek. Ook hier zien we de streek Westerwolde aangegeven, dit keer in de kleur roze. Licentie: Publiek Domein.

Westerwolde is daarna lange tijd een sterk geïsoleerde streek geweest. Het heeft als een wig in het grootste moerasgebied van West-Europa gelegen, het Bourtangerveen. Desondanks heeft het in de Middeleeuwen wel tot het stamhertogdom Saksen behoord, aan de andere kant van het veengebied. De streek is aanvankelijk in leen bij de Abdij van Corvey[4] (nabij Höxter) van waaruit de kerstening van het gebied wordt opgezet. Dit klooster heeft een nevenvestiging in Meppen (Dld) gehad, die hier een centrale rol in heeft gespeeld. De naam Westerwolde is ook alleen te begrijpen vanuit de historische band met Corvey en later Münster en Osnabrück. In Groningen ligt de streek in het oosten, maar vanuit Duits perspectief ligt het een gebied in het westen.

Kaart of landtafereel der provincie van Groningen en Ommelanden full.jpg, waarbij de witruimtes tussen de 4 kaartbladen zoveel mogelijk zijn weggehaald. Kaart: Theodus Beckeringh (1712-1790). Kaart: 1781. Originele naam: Beckeringhkaart of Borgenkaart. Eigenlijke naam: "Kaart of landtafereel der provincie van Groningen en Ommelanden verdeelt in deszelfs byzondere quartieren, districten en voornaamste iurisdictien : beneffens de Heerlykheid Westerwolde". Licentie: Publieke Domein.

De band met Corvey heeft ervoor gezorgd dat Westerwolde kerkelijk tot het bisdom Osnabrück heeft behoord, bestuurlijk echter onder het Prinsbisdom Münster. Dit geeft Westerwolde in de tweede helft van de Middeleeuwen weer in leen aan het geslacht Addinga dat zijn land is kwijtgeraakt door het oprukken van de Dollard. Deze heren bouwen het slot te Wedde en voeren een hardvochtig bewind. De bevolking van Westerwolde komt daar in de 15e eeuw tegen in opstand.

In 1530 komt het gebied in handen van de Hertog van Gelre, die het in leen geeft aan Berend van Hackfort[5], maar al in 1536 wordt het na een slag bij Heiligerlee veroverd door de troepen van Keizer Karel V's Friese stadhouder Schenk van Toutenburg[6]. Als beloning schenkt Karel V Westerwolde als persoonlijk leengoed aan de stadhouder, wiens nakomelingen het in 1561 doorverkopen aan stadhouder Jan van Ligne, graaf van Aremberg[7] .

In 1593 verovert Willem Lodewijk van Nassau (13 maart 1560 – 31 mei 1620) het gebied voor de Staten-Generaal. Nakomelingen van de Addinga's, de familie Lewe, proberen tevergeefs hun rechten terug te krijgen. Arembergs nakomelingen besturen het landschap aanvankelijk op afstand, maar verkopen Westerwolde in 1617 aan de doopsgezinde koopman Willem van Hove.

De bevolking weigert Van Hove te huldigen. Als partijganger van Oldenbarnevelt moet hij ten slotte naar Friedrichstadt uitwijken. In 1619 verkrijgt de stad Groningen het landje in eigendom. Formeel is Westerwolde dan een Generaliteitsland[8], maar feitelijk wordt het door de stad beheerst.

Halverwege de zeventiende eeuw doet de bisschop van Munster, Bernard van Galen, tot tweemaal toe een poging om zijn rechten weer geldend te maken, maar na het mislukte Beleg van Groningen moet hij zich definitief bij het verlies neerleggen in 1671. De geïsoleerde positie verdwijnt als het Bourtangerveen wordt ontgonnen vanaf de 17e tot in de twintigste eeuw.

De Wedder Burcht uit de veertiende eeuw is weer omgeven door een heuse slotgracht met een ophaalburg zoals dat vroeger ook is geweest. De gracht en de brug hebben lange tijd de vijand tegen moeten houden, want ronde de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) is dat echt nodig. Later komt Bommen Berend langs en logeert hij in de burcht om daarna de stad Groningen te bombarderen.

Rond 1970 zijn er plannen om van Westerwolde één groot militair oefenterrein te maken. Mede door protesten van de boerenbevolking is daarvan afgezien.

In het zuidoosten van de provincie Groningen kun je heerlijk wandelen in een stille, rustige omgeving. Er liggen graspaden en oude houtwallen langs de meanderende beekjes zoals genoemd in de tekst: de Ruiten Aa en de Mussel A. In de beekdalen is het genieten van de prachtige vergezichten met geurende bloemen en zie je nog het boerenland zoals dat er in het verleden heeft uitgezien.

Landschap

Esdorpenlandschap, De Ruiten-Aa bij het Metbroekbos en het Eemboerveld bij Smeerling

De ruggengraat van het landschap van Westerwolde is vanouds een esdorpenlandschap, met op de hogere zandruggen akkercomplexen die worden bemest met schapenmest. Deze schapen grazen op de hei en overnachten in de potstal. De daar opgehoopte schapenmest wordt gemengd met plaggen en op de es gebracht. Sommigen esdorpen ontwikkelen een soort dochterdorpen, de zogenaamde essenzweemdorpen. Smeerling, dat een beschermd dorpsgezicht is, en Ter Maarsch zijn hier een voorbeeld van.

Langs de riviertjes en beekjes hebben de hooi- en weilanden gelegen. Bij Onstwedde, de Onstwedder Holte[9], en bij Sellingen, de Hasseberg[10], liggen morenes uit het Drenthestadium van de op een na laatste ijstijd, het Saalien. Bij Sellingen bevindt zich een boscomplex waarin zich nog een paar restanten bevinden van het vroegere heidelandschap. Tevens is daar een zandafgraving en ook zijn er langs de Ruiten-Aa enkele rivierduintjes zoals bij Ter Wupping.

Bij Smeerling ligt het Metbroekbos, een voor Nederlandse begrippen erg oud bos. De riviertjes en beekjes hebben hun water afvoerende functie verloren door de aanleg van kanalen als het Mussel-Aa-kanaal en het Ruiten-Aa-kanaal. Grootschalige ruilverkavelingen hebben veel kenmerken van het esdorpenlandschap doen verdwijnen. Het landschap is daardoor opener geworden.

Sinds de jaren negentig maakt het gebied waardoor de Ruiten-Aa stroomt deel uit van de ecologische hoofdstructuur van Nederland, waardoor veel gronden verworven zijn door natuurbeschermingsorganisaties als Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Ook is er op bepaalde terreinen aan natuurbouw gedaan.

Wandelen in het dal van de Ruiten Aa loop je zo een natuurgebied binnen. Een stukje over het fietspad en daarna over een graspad. Het is wel verstandig om je laarzen mee te nemen, want het gras kan hier heerlijk zompig zijn. Je loopt vervolgens langs graslanden, beekdalen en bossingels. De beek, de Ruiten Ae, zie je hier al sinds 1327 door het beekdal stromen. Denk niet dat je alleen bent, het is schrikken als sommige vogels, zoals fazanten en reigers, plotselijk uit het rietgras omhoog schieten de lucht in.

Streekdorpenlandschap
In het noorden van Westerwolde bevinden zich streekdorpen als Bellingwolde en Vriescheloo. Deze dorpen liggen op de grens van de zandgronden van Westerwolde en de klei van de Dollardpolders. Vanuit deze dorpen is steeds verder land gewonnen op de Dollard als dit hoog genoeg wordt voor de landbouw door het opslibben. Dat gebeurt door middel van opstrekkende verkaveling, dat wil zeggen dat het land verlengd wordt vanaf de eigen gronden met de nieuw aangewonnen polders. Hierdoor ontstaan langgerekte kavels.

De vruchtbare kleigronden zorgen voor veel meer welvaart onder de boeren dan op de zandgronden. Dit gebied vormt dan ook de overgangszone naar het Oldambt waar in de negentiende eeuw ook een standsverschil heeft bestaan tussen rijke boeren met veel grondbezit en de arme knechten. De landbouw van dit gebied neemt in de negentiende eeuw een vooraanstaande plaats in wat betreft de teelt van Engels en Italiaans raaigras[11]. Hier, op de grens van Oldambt en Westerwolde, wordt het Westerwolds raaigras (Lolium multiflorum ssp. alternativum), een voor groenbemesting veel toegepaste eenjarige grassoort, geteeld.

Een van de kapitale boerenwoningen aan de Hoofdweg in Bellingwolde. Villaboerderij, gebouwd in 1906 in een Eclectische stijl met Neo-Classicistische en Art Nouveau elementen. In de top een driehoekig venster waaronder twee beelden van de godin Ceres (godin van de landbouw). Foto: Parsifal, 2000. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Nederland licentie. Rijksmonument nr. 520891.

Blijhamster boeren hebben vermoedelijk zaad van Italiaans raaigras van de toenmalige burgemeester Borgesius van Oude Pekela (1860-1880) gekregen. Hiervan wordt al in het jaar van uitzaai zaad gewonnen en zo wordt geselecteerd naar het éénjarige type. De Winschoter tuinders kopen het zaad van de boeren en verhandelen dat onder de naam Westerwolds raaigras.

De ruilverkavelingen van de jaren zestig hebben het landschap nog grootschaliger gemaakt. De opstrekkende verkaveling is daardoor geheel verdwenen.

De Ruiten-Aa bij het Metbroekbos en het Eemboerveld bij Smeerling. Foto: Roepers, 22 april 2004. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported licentie.

Ontginningslandschap
Vanaf de negentiende tot ver in de twintigste eeuw zijn de heidevelden en veengebieden van Westerwolde ontgonnen. De aanleg van het Mussel-Aa-kanaal[12] en het Ruiten-Aa-kanaal[13] is hier een stimulans voor geweest. Hierdoor kunnen de middelen om de onvruchtbare velden te bemesten worden aangevoerd en de landbouwproducten worden afgevoerd. Ook de Stoomtramweg Maatschappij Oostelijk Groningen (1915-1948) heeft hier een rol in gespeeld. Maar de grootste rol in het ontstaan van het ontginningslandschap van Westerwolde is weggelegd voor de werkverschaffing.

Vele werklozen hebben van de jaren twintig tot de jaren vijftig van de twintigste eeuw met de hand vele gronden ontgonnen. Hierop ontstaat het ontginningsland dat gekenmerkt wordt door rationele verkaveling en openheid. Hierin liggen dorpen als Hebrecht en Harpel. Met name bij Sellingen zijn in de jaren dertig tot en met de jaren vijftig van de twintigste eeuw bossen geplant op de heidevelden. Hier liggen de bossen met de grootste omvang van Westerwolde, de 600 ha grote Sellinger bossen.

Direct ten zuiden ervan liggen de bossen van Ter Borg waar een 35 ha groot restant van de voormalig uitgestrekte heidevelden bewaard is gebleven. Het is meteen wel het grootste heidegebied van de provincie Groningen.

De beek krijgt ook telkens een andere naam. Het ene moment heet hij Ruiten Ae en een paar stappen verder wordt hij de Mussel Ae genoemd. Op de foto zie je een houten bruggetje, is deze nog wel betrouwbaar om er overheen te lopen? We wagen het en zien dat dit best meevalt. Aan de andere kant van het bruggetje heet het water ineens Westerwoldse Ae. Kijk je verder dan heb je ook nog piepkleinde zijstroompjes, het Oosterholtsdiep, de Oude Loop en het Veeldiep. Ze hebben allemaal een prachtige gemeenschappelijke noemer met oevers overwoekerd door riet, prachtige wilde bloemen en kruiden.

Dialect
In Westerwolde wordt het Westerwolds, een Groningse variant van het Nedersaksisch, gesproken. In tegenstelling tot het overgrote deel van de provincie Groningen is er nooit Fries gesproken en heeft het altijd een Saksisch karakter gehad. Dat komt tot uitdrukking in woorden als ‘nich’ in plaats van ‘nait’ voor ‘niet’ en ‘Jawol’ voor ‘ja’. Het officiële Westerwolds is zeer sterk verwant aan het Nedersaksisch dat in het Eemsland en Oost-Friesland gesproken wordt. Tegenwoordig heeft het zich aan het Gronings aangepast en verdwijnt dit Westerwoldse taaleigene langzamerhand.

De streek heeft van oudsher een sterk protestants karakter, dit in tegenstelling tot de omliggende gebieden.

De streek Westerwolde ligt binnen de groene lijnen. Het roze gebied (huidige gemeentes Stadskanaal, Vlagtwedde en Bellingwedde) klopt niet meer. Alle andere lijnen/gebieden wel. Kaart/tekening dateert van 12 augustus 2013. De auteur is 'Grönneger 1 Zoekertjes', een Groninger die bepaalde onderwerpen publiceert op Wikimedia. Licentie Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported licentie.

Economie
Westerwolde is grotendeel agrarisch georiënteerd. Er zijn aanvankelijk veel gemengde bedrijven geweest, maar er heeft zich veel specialisatie voorgedaan waarbij veelal gekozen is voor akkerbouw. De belangrijkste akkerbouwgewassen zijn suikerbieten en aardappels. Ook wordt er graan verbouwd. Eind twintigste, begin eenentwintigste eeuw zijn veel agrarische bedrijven gestopt.

Het klooster te Ter Apel, mag je niet missen.

Tegenwoordig wordt de streek geleidelijk aan verder ontwikkeld voor het toerisme. Een probleem hierbij is dat Oost-Groningen bij veel Nederlanders een wat negatieve klank heeft als een afgelegen en saai gebied. De rust en ruimte van het landschap zijn de sterke punten. Het dorpje Bourtange trekt inmiddels veel toeristen door de gereconstrueerde vesting. Het Ruiten-Aa-kanaal is voor de pleziervaart weer bevaarbaar gemaakt. Bij Vlagtwedde is het vakantiebungalowcomplex Parc Emslandermeer[14] gerealiseerd. Ook het recreatiegebied rond Wedde, de Wedderbergen[15], en Sellingen, De Barkhoorn[16], is van belang. En, laten we niet vergeten, het voormalige klooster van Ter Apel.

Een kanon in de vesting Boertange.