De Sint Vituskerk van Doezum is opgetrokken van die verschillende soorten steen. De twee kleine vensters zijn Romaans. Het venstertje in het koor is mogelijk een hagioscoop. Foto: ©Jur Kuipers.
De Sint Vitus-kerk van Doezum vanuit de lucht. Dronefoto: ©Jur Kuipers.
Sint Vitus De kerk is dus gewijd aan Sint-Vitus. Vitus is een heilige en martelaar van de rooms-katholieke en de orthodoxe kerk. Hij is in de 3e eeuw geboren op Sicilië. Hij moet een historisch persoon geweest zijn, maar het enige wat wij van hem weten, is dat hij rond het jaar 304 de marteldood sterft. Vitus is de beschermheilige van dansers, zangers en epileptici en in Nederland schutspatroon van Het Gooi. Zijn naamdag is op 15 juni.
Vitus is de zoon van een senator op Sicilië en zou zich in zijn jeugd al tot het Christendom hebben bekeerd. Straffen en zelfs martelingen van zijn heidense vader worden zijn deel. Als zijn genezende gaven in Rome bekend worden, roept keizer Diocletianus hem om zijn zoon, lijdend aan vallende ziekte, te bevrijden. Met een kort gebed geneest hij de jongen. Maar ondank dat ondervindt Vitus veel ellende. Met Modestus en Crescentia ondergaan ze allerlei folteringen. Van de kokende olie lijken ze overigens geen last te hebben. Een engel bevrijdt hen en leidt ze naar Zuid-Italië, waar ze een natuurlijke dood sterven. Een happy end dat omwille van het drama dikwijls wordt weggelaten. In de mooie neogotische Vituskerk van Blauwhuis vinden we twee verbeeldingen van de martelaar. Een beeld als triomfator van het christendom met Diocletianus verslagen aan zijn voeten en een schilderij met een andere versie: hierop zien we de nauwelijks geklede, suikerzoete knaap Vitus tussen huisleraar Modestus en kamermeisje Crescentia op een uitgedoofde brandstapel met de contouren van een engel op de achtergrond [6].
Tegenover de preekstoel bevindt zich een kleine deur, mogelijk is het een priesteringang of noormannenpoortje geweest. Foto: ©Jur Kuipers.
Romaanse stijl De kerk in Doezum is in de 12e eeuw gebouwd in Romaanse stijl. Als bouwsteen is tufsteen gebruikt, een uit Duitsland afkomstig natuursteen. De toren is eens afgedekt geweest met een stenen spits, maar die is in de loop der jaren verdwenen, verder is de toren 26 meter hoog.
In het koor bevinden zich drie kleine vensters die licht hebben laten schijnen op het altaar. Of zijn het hagioscopen geweest? Foto: ©Jur Kuipers.
Waarschijnlijk is de kerk in 1200 alweer te klein, daarom breekt men de oostzijde af en verlengt de kerk tot de huidige. Het schip is in de 13e eeuw met een halfrond koor verlengd. Het gedeelte dat er dan wordt bij gebouwd is volledig opgetrokken van bakstenen, waarbij het tufsteen is vervangen. En in de oostgevel zijn een drietal ramen gekomen die er voor moeten zorgen dat er licht op het altaar valt (hagioscoop? [7] ). In de 16e eeuw is het laatste deel van de tufstenen kerk vervangen door bakstenen. In 1808 is de toren zover voorover geheld dat men besluit om de westingang dicht te metselen en hier twee zware steunberen voor te plaatsen, door deze reparatie verzakt de toren helaas alleen maar sneller. Ook breekt men het hele schip af en zet men er weer een nieuwe voor in de plaats. Na de oorlog kan iedereen zien dat de kerk verslechtert en daarom besluit de kerkenraad de kerk in 1954 te restaureren.
Aan de toren zien we nog vier rondboven van de oorspronkelijke tufstenen versieringen. Foto: Jur Kuipers.
Toren Zeer opmerkelijk zijn de twee blinde bogen met spitsboog en rondboog in de noordmuur van de toren en de drie dichtgemetselde ingangen in de zuidmuur van het schip annex toren. De toren heeft aan elke kant twee galmgaten, gescheiden door een deelzuiltje. De toren heeft een haan als windwijzer en een hen op de nok van het koor. In de provincie Groningen komt dit, in tegenstelling tot Friesland, bijna niet voor[4]. Het uurwerk is gemaakt door Van Bergen.
In de toren heeft een klok gehangen met het volgende opschrift:
Alleen aan de oostzijde zit een wijzerplaat. In het eerste kwart van de 13e eeuw breekt men de oostelijke muur van het tufstenen schip af en verlengt men de kerk met een bakstenen koor. In 1808 heeft een volgende ingrijpende verbouwing plaats. De noord- en zuidwand van het schip worden dan afgebroken en weer opgebouwd in baksteen, waarbij de nieuwe wanden voorzien worden van grote rondboogvensters. Ook het koor wordt van dergelijke vensters voorzien. Tijdens een restauratie worden deze weer vervangen door gereconstrueerde romaanse vensters. Door de verschillende vensterhoogtes heeft de kerk een vreemd uiterlijk gekregen.
Interieur met links de wit geverfde preekstoel (1829) en achteraan het orgel. Voor de kansel liggen een aantal grafzeken. Foto: ©Jur Kuipers.
Interieur Binnenin het sober gehouden interieur wordt het schip gedekt door een blauw houten plafond en is er een gepleisterde overwelving boven de koorsluiting. Op de 17e eeuwse herenbank na, is het meubilair 19e eeuws. Dat het koor vijfzijdig gesloten is, kun je aan de binnenkant niet zien. In de koorsluiting zitten nog drie kleine romaanse, rondboogvensters. De apsis is tot halverwege muurhoogte opgemetseld. Zo is een basis ontstaan waar het koepelgewelf op heeft gerust. Dit opgemetselde apsis is geheel weggehaald uit de kerk van Marum. In het schip en de rest van het koor is het gewelf vervangen door blauw geschilderde trekbalken. Tegen de zuidmuur is de preekstoel geplaatst. Deze geheel wit geverfde preekstoel met klankbord dateert uit 1829. Op de panelen van de preekstoel zijn vrouwelijke figuren afgebeeld. Naast de preekstoel hangt een rouwbord van Daniel Onno de Hertoge. Hij is een vervener geweest uit Grootegast en woont in die tijd op de Feringe state.
Het rouwbord van Cecilia Elisabet Tamminga (1718) in de kerk van Doezum. Foto: ©Jur Kuipers.
D'WELGEBOOREN VROUW, MEVROUW CECILIA ELISABET TAMMINGA, DOUWARIERE VA PROTT, VROU VAN RICHERDA, OBIIT DEN 26 OCTOBR, AETA. 66, 1718.445
Tegenover de preekstoel hebben twee herenbanken gestaan naast een kleine deur (mogelijk een priesteringang of noormannenpoortje). Tegenwoordig hebben de banken een andere plaats gekregen. Op deze banken zijn koperen kandelaars gemonteerd die afkomstig zijn uit de kerk van Grootegast. Boven deze herenbanken hangen drie rouwborden. Deze zijn allemaal afkomstig van borgbewoners uit Lutjegast. Het is vreemd dat deze borden niet in de kerk van Lutjegast hangen. Zo is het middelste bord afkomstig van Bernhard Johan van Prott († 1703) uit Lutjegast. Dit bord is versierd met zijn helm, zwaard en speer. Dit verwijst naar zijn betrokkenheid bij de verdediging van Bourtange em Groningen ten tijde van de Tweede Münsterse Oorlog in 1672.
Het orgel gemaakt door Geert Pieters Dik in de Sint-Vitus kerk is op de pijpen na geheel wit geschilderd. Foto: ©Jur Kuipers.
Orgel Het kerkorgel wordt in 1866 gebouwd door Groninger orgelbouwer Geert Pieters Dik (1799 - 1870) en is het enige orgel van zijn hand dat nog bestaat. Hij is een Nederlandse orgelmaker die in 1834 voor zichzelf is begonnen. Hij is orgel-, piano- en meubelmaker geweest en gevestigd in de stad Groningen. Het orgel is in gebruik genomen op 10 juni 1866 en heeft één klavier. Hendrik Vegter uit Usquert wordt verantwoordelijk voor de onderhouds- en stemwerkzaamheden. In 1911 heeft Jan Doornbos uit Groningen het witgeschilderde orgel van een eikenbruine kleur voorzien. In 1954 wordt het orgel door Fa. M. Ruiter te Groningen uit elkaar genomen voor restauratie van de kerk. Hans Faber uit Dokkum heeft het orgel weer opgebouwd. Het orgel is onoordeelkundig, zonder expertise onder handen genomen en wordt in de jaren '80 van de vorige eeuw dan ook bijna onbespeelbaar. In het begin van de jaren '90 wordt het orgel weer hersteld door de firma Bakker & Timmenga uit Leeuwarden en is het op 19 mei 1992 weer in gebruik genomen. Inmiddels heeft het orgel zijn originele kleur weer terug en is het, op de orgelpijpen na, geheel wit. De orgelkast wordt omgeven door houtsnijwerk. Het oksaal wordt ondersteund door twee Dorische pilaren. Het orgel heeft 1 klavier met 11 stemmen en een aangehangen pedaal.
DANIEL ONNO DE HERTOGE. NATUS 9 IULII 1713. OBIIT 19 OCTOBRIS 1774. Wapen: De Hertoghe. Schildhouders: twee omziende roodgetongde gouden leeuwen. b. Grafzerken GDW, blz. 228, nr. [1032]. ©Foto: Jur Kuipers
Rouwborden De rouwborden uit de Doezumer kerk zijn tussen 1600 en 1750 opgehangen in de kerk en hangen er nog steeds. Veel kerken die in het bezit zijn van een of meer rouwborden hebben dit meestal te danken aan het feit dat nabestaanden van een overleden plaatselijk borgbewoner, een rouwbord laten maken die dan in de kerk komt te hangen. In Doezum is dit niet het geval. Het bord aan de zuidzijde is afkomstig van een borgbewoner uit Grootegast, de anderen zijn afkomstig van borgbewoners uit Lutjegast. Spoedig na de dood is er een rouwbord gemaakt, dat boven de voordeur van de borg komt te hangen. Na afoop van de rouwperiode laat men ze ter herinnering in de kerk ophangen. Is de overledene, zoals Johann von Prott uit Lutjegast, een hoog krijgsman, dan wordt zijn wapenuitrusting achter de kist gedragen en aan het rouwbord gehangen.
Het rouwbord van Bernard Johann von Prott met het familiewapen, waaraan zijn helm en degen zijn bevestigd. Foto: ©Jur Kuipers.
HOGGED. WELGEBOREN HEER BERNHARD JOHAN VAN PROTT. HEER OP RIGHERDA, COLONEL OVER EEN REGIMENT TE VOET TEN DIENSTE DER VEREENIGDE NEDERLANDEN, OBIIT DEN 27 FEBRURY 1703, AETAT. 72.1703. Kwartieren: PROT STORK SCHOLLES HORENKEN DONOP GEVECAET KITTELBIE GYSENS SALDERLN BEESTEN KOX VOLENS DORGELOS STREPITZ TINSLEY HUINGA N.B. Met het dofzwart geverfde zwaard en de dofzwart geverfde helm van de overledene. GMG, nr. 2062. Sedert 1967 in hervormde kerk, Doezum. Afgebeeld: OGK, blz. 55. GDW, blz. 444, nr. [2403].
Over de graven in de kerk De oudste graven in de kerk zijn van boerengeslachten. In het wapenbeeld zien we dan ook een in het noorden telkens terugkerende symbolen van de drie klaverbladeren, die wijzen op weidebezit en veeteelt.
De oudste zerk, van 1612, bewaart de resten van Harrit Bensema, de boer van Bensemaheerd in het westen van Doezum. In 1643 koopt kapitein Polman de heerd van Fop Bentsema.
De grafsteen met het jaartal 1628, gewijd aan Amse Eewes, waarvan niets bekend is, is opvallend door de wapens. In de ene helft ziet men een ridder met een zwaard boven zijn hoofd en in de andere helft twee tegenover elkaar geplaatste leeuwen, die half uit het water oprijzen.
Onder twee andere zerken rusten Weyt Sickema (3 mei 1632) de grietman en zijn vrouw Tjauck Iwema (16 april 1639 ). Waarschijnlijk heeft de familie Sickema op de Ayckemaheerd gewoond, dat later de Eesterweg 40 is geworden.
Verder zijn er twee graven van het geslacht Polman. Het ene graf is van de overste luitenant Johan Polman, overleden 15 december 1653, hoveling op de Eest. Het andere is dat van zijn, op 19-jarige overleden achterneef, die ook de naam Johan Polman draagt:
De grafzerken van Joncker Johan Polman (rechts) en zijn neef Johan Polman (links). Zie tekst hieronder. Foto: Jur Kuipers.
ANN. 1579, DEN 7 JUNI, IS GEBOREN DEN HOOCHEDELE GEBOREN HEER JONCKER JOHAN POLMAN, HOVELINCK OP DE EEST, DOESUM ENDE LUITKEGAST ETC., IN SIN TIT OVERSTE LUITENANT VAN EEN RESIMENT TE VOET VAN HAARE HOOCHMOGENDE, IN DIENST OVERLED. ANNO 1653, DEN 15 DECMBER, ENDE LEIDT ALHIER BENEDEN BEGRA. Wapen en helmteken: Polman. GDW, blz. 229, nr. [1037]. [1038]
ANNO 1671, DEN 18 MARTI, IS IN DEN HEERE GERUST D'HOOCHEDELE GEBOOREN JOHAN POLMAN, HEER OP D'EEST, JONCKER EN HOOVELINCK TOT DOESUM IN WESTERDIEL LANGEWOLT EN LEIDT ALHIER BEGRAVEN DEN 30 DESSELVEN MAENT, OUT SINDE 19 JAREN EN 11 MAENDEN. VERWACHTENDE EEN VROOLICKE OPSTANDINGE IN JESUM CHRISTUM, AMEN. Wapen: Gevierendeeld: I Polman; II Beninga; III Alberda; IV Böselager.
Het graf uit 1715, is van Meerten Harmens, een koopman en kerkvoogd van Doezum..
De grafzerk van Willem Jans (over. 16 januari 1795) in de kerk van Doezum. Foto: ©Jur Kuipers.
Het laatste graf is van de koopman Willem Jans (afbeeldiing hierboven). Hij overlijdt op 16 januari 1795 op een leeftijd van 79 jaar en 4 maanden. Opschrift:
In het koor ligt een complete sarcofaag met afdeksteen. Het is niet bekend van wie deze sarcofaag is. Op de deksteen liggen herinneringsteentjes van overledenen tussen 2020-2022. De sarcofaag is waarschijnlijk ontdekt bij restauratiewerkzaamheden. Foto: ©Jur Kuipers.
Eén van de twee herenbanken staat tegenwoordig in het koor. Het wapen boven de herenbank is helaas afgeschaafd. Links en recht de twee vensters die het altaar van licht hebben moeten voorzien. Foto: ©Jur Kuipers.
Wapens op de herenbanken Ten gevolge van ruwe afschaving zijn de wapens op de heranbank nauwelijks herkenbaar: Rechts: Een versmald en verkort schuinkruis of een slechts ten dele herkenbaar huismerk, vergezeld in de hoeken van dat schuinkruis van omgekeerde droogscheerdersscharen, waarvan de rechtse en de onderste nog zichtbaar. Links: Gedeeld: I een halve adelaar; II en dwarsbalk, vergezeld van onderen van een letter [H?]. Bron: N.B. XVIIIA. GDW, blz. 228, nr. [1031].
Overdracht Op donderdag 1 oktober 2020 heeft de Protestantse gemeente te Doezum de monumentale kerk te Doezum overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). Met deze overdracht heeft de SOGK anno 2018 95 kerken, twee synagogen, 57 kerkhoven en begraafplaatsen en negen (vrijstaande) torens in haar bezit. De overdracht van de kerk te Doezum zou oorspronkelijk al plaatsvinden op 24 april 2020 maar is toen uitgesteld in verband met de coronacrisis. Ook nu is dit een overdracht in aangepaste (besloten) vorm geweest, dit om de coronamaatregelen te volgen. Na de overdracht is de kerk teruggehuurd (voor minimaal 5 jaar) door de Protestantse Gemeente van Doezum en wordt deze nog steeds gebruikt voor kerkdiensten. De kerk beschikt over een ringleiding [4].
Foto: Jur Kuipers.
Restauraties en verbouwingen - 1e kwart 13e eeuw: afbreken oostelijke muur tufstenen schip, verlengen kerk met bakstenen koor.
Noten, bronnen en referenties:
| |||||||||||||
Afbeeldingen: Als je met je muis op een afbeelding gaat staan en er verschijnt een handje, kun je klikken om de afbeelding vergroot te zien.
![DANIEL ONNO DE HERTOGE. NATUS 9 IULII 1713. OBIIT 19 OCTOBRIS 1774. Wapen: De Hertoghe. Schildhouders: twee omziende roodgetongde gouden leeuwen. b. Grafzerken GDW, blz. 228, nr. [1032]. ©Foto: Jur Kuipers](Bestanden/JurKuipers_Doezum-Kerk_8362.jpg "DANIEL ONNO DE HERTOGE. NATUS 9 IULII 1713. OBIIT 19 OCTOBRIS 1774. Wapen: De Hertoghe. Schildhouders: twee omziende roodgetongde gouden leeuwen. b. Grafzerken GDW, blz. 228, nr. [1032]. ©Foto: Jur Kuipers")
