De geschiedenis van Lageland bij Harkstede
De brug over het Slochterdiep met de naam IJzeren Klap in Lageland, rechts achter de voormalige basisschool van Lageland. Foto: Foto: ©Harm Hillinga, 2015
Lageland
Lageland, in het Gronings 'Legelaand' genoemd en eerder ook Hamweg, is een dorpje in de gemeente Midden-Groningen en voor een klein deel in de gemeente Groningen. Lageland is gelegen ten noorden van Harkstede aan het Slochterdiep. De naam Lageland verwijst naar de lage ligging. In het verleden is dit de aanduiding voor een veel groter gebied, met name de latere gemeenten Bedum en Ten Boer, in contrast met het Hogeland.
Geschiedenis
Het dorp Lageland bevindt zich op de plek waar het Slochterdiep, gegraven in 1659, de Hamweg doorkruist. De woonplaats in 't leege Land onder Harkstede wordt genoemd in 1698 [1]. De kerkboeken van Harkstede en Woltersum vermelden meermalen inwoners uit het 'Leegelant'. De provinciekaart van Theodorus Beckeringh uit 1781 gebruikt de Lage Landen daarentegen als een streeknaam, vergelijkbaar met de Lage Hooij Landen elders in Duurswold. Op zijn schetskaart uit 1768 is geen bebouwing te zien. Ook het kadaster van 1832 gebruikt de naam 'Leegeland' uitsluitend voor de hele streek. De plek van het huidige dorp staat dan nog bekend als Hamweg. Aan het Slochterdiep staan in die tijd slechts twee huizen. De topografische kaart van 1850 vermeldt Laagland bij enkele huizen aan de Lagelandsterweg. De buurtschap 'Het Lageland' verschijnt weliswaar op de topografische kaart van 1903, maar verdwijnt weer bij een volgende druk. Pas in 1970 komt de dorpsnaam definitief op de kaart te staan.
Hoewel de geschiedenis van Lageland ongetwijfeld ver terug gaat, getuige de vondst aan de Hamweg van een pot uit de Romeinse tijd, is maar weinig bekend over de historie van dit dorp. Het gebied heeft vroeger bestaan uit onvruchtbare gronden zonder enige waarde. Door de inzet van bemaling is hier verandering in gebracht en komt ook in dit laaggelegen gebied nu vruchtbare grond voor.
Dit gebied binnen de oranje lijn is de dorpskern van het dorp Lageland, met ten oosten en noorden daarvan nog een stuk buitengebied. Dit gebied valt sinds 2018 onder de gemeente Midden-Groningen. Daarvoor heeft het tot de gemeente Slochteren behoord.
Binnen de lijn ligt het buitengebied van Lageland, oftwel de Polder Lageland, tegenwoordig ook bekend als Meerstad-Noord. Dit gebied is in 2017 door een grenscorrectie overgegaan van de gemeente Slochteren naar de gemeente Groningen.
Afb. boven: Animatie van een draaibrug.
Het huidige dorp Lageland is ontstaan bij de ophaalbrug over het Slochterdiep. Op deze plek heeft eerder de Hamtil gelegen, later de draaibrug Hamdraai, waarbij in de 19e eeuw een gemeentelijk tol- en draaihuis heeft gestaan. Mogelijk is hierin na de verpachting van de tollen in 1895 het café 'De IJzeren Klap' (Hamweg 126) gevestigd, echter eerst onder een andere naam. Dit café vervult een zeer belangrijke functie binnen Lageland. Bruiloften en partijen vinden hier plaats en de plaatselijke toneelvereniging houdt hier haar jaarlijkse uitvoeringen. Als de uitbater om gezondheidsreden moet stoppen, neemt een stichting het café over. Maar het pand is zeer onveilig en wordt bouwvallig, vooral omdat er veel aardbevingsschade is: het wordt gesloopt, maar dat pikt Lageland niet en er komt een nieuw pand.
Voormalig dorpscafé 'De IJzeren Klap'. Foto: ©Harm Hillinga, 2015.
Sloop van het café
Terwijl de kraan klaarstaat voor de sloop, klinkt er muziek bij café De IJzeren Klap in Lageland. Het karakteristieke pand uit de negentiende eeuw wordt gesloopt, omdat er te veel aardbevingsschade is ontstaan. Een groep mensen is zaterdagmorgen naar de kroeg gekomen.
Bert Kor, de voormalige eigenaar en zanger van dorpscafé De IJzeren Klap in Harkstede bij de brug over het Slochterdiep.
Lied over De IJzeren Klap
Een van hen is Hendrik Tammeling, de schrijver van het lied dat door de luidsprekers schalt. 'Bert vroeg mij vorig jaar om iets te schrijven over de kroeg. Het gaat onder meer over het keyboard van Bert waar hij altijd op heeft gespeeld.
Klik op het >. Het lied 'De Stamkroeg van het Lageland wordt dan afgespeeld'
Klik op > voor het apspelen.
Klik op [ ] voor de schermgrote vertoning.
Eigenaar Bert Kor van De IJzeren Klap
Feesten en begrafenissen
'Bert' is kroegeigenaar Bert Kor. Hij is ook aanwezig. 'Ik zou blij zijn als het pand weg is', zegt hij over de sloop. 'Ik ben er nu wel overheen.' 'We hebben hier zo veel beleefd. Als ik alles ga vertellen, ben ik volgende week nodig bezig. Feesten met Jan en Zwaan, Arie Ribbens en Imca Marina, maar ook begrafenissen.'
Het Dorpscafé 'De IJzeren Klap' wordt met de grond gelijk gemaakt.
Groep vrijwilligers runt nieuwe kroeg
Er komt een nieuw café op dezelfde plek. 'Met een zaal erbij en een woning er tegenaan. Maar daar gaan wij niet wonen', vertelt Kor. 'Een groep vrijwilligers heeft bedacht dat ze de boel straks gaat draaien. Maar ik blijf er wel zijdelings bij betrokken.' Er waren de laatste jaren zo veel negatieve dingen, niks zit ons mee.
Het embleem van het dopscafé 'De IJzeren Klap' in Lageland.
Fokkelien Kor
Terug voor een gehaktbal of kopje snert
Fokkelien, de vrouw van Bert Kor, heeft er dubbele gevoelens bij. 'Het wordt tijd; we hebben hier zo lang tegenaan gehangen', vertelt ze. 'Er waren de laatste jaren zo veel negatieve dingen, niks zit ons mee. Het is nu wel klaar. Maar we hebben heel mooie tijden gehad hier. En ik kom nog wel een keer een gehaktbal of een kopje snert maken', lacht ze.
De voormalige kroeg in het Dorpscafé De IJzeren Klap. Het is niet meer.
IJzeren Klap voorgoed verleden tijd?
De nieuwe kroeg gaat gewoon weer De IJzeren Klap heten. 'De naam van de zaal mag ik alleen nog niet verklappen', besluit Kor geheimzinnig[2].
De bouwwerkzaamheden zijn in volle gang. Aan de nieuwe bar en de ingang wordt flink getimmerd.
Voor het café ligt een bekende ijsbaan. Vlak bij het dorp heeft zich vroeger een uitgestrekte hooiweide van 40 hectare bevonden, de 'Mainschoar' genoemd, die 's winters onder water heeft gelopen en schaatsliefhebbers van verre heeft aangetrokken. Nog altijd wordt er elk jaar een kermis georganiseerd. Tot in de jaren zestig hebben Lageland en Hamweg ook enige middenstand gekend, namelijk een bakker, fietsenmaker, smid, enkele kruideniers en een groente- en zuivelzaak. Rond 1970 zijn deze allemaal verdwenen. Het tolhuis, later fietsenwinkel en nu woonhuis. Deze heeft tussen het café en het Slochterdiep gestaan.
De buitenkant van het nieuwe Dorpscafé De IJzeren Klap.
Lied over de IJzeren Klap door Hendrik Tammeling.
Klik op > voor het apspelen.
Klik op [ ] voor de schermgrote vertoning.
In Lageland is een kleine openbare basisschool gevestigd geweest, die naast Lageland tevens de nabije buurtschappen heeft bediend, met name Blokum, Denemarken, Luddeweer, Schaaphok, Hamweg en Woudbloem. Deze school is geopend op 20 oktober 1874 [3]. In de jaren 1980 trekt de school amper twintig leerlingen. Rond 1987 wordt een noodgebouw gebouwd en 'De Spil' genoemd. De oude school is verbouwd tot twee woningen. Het noodgebouw wordt later permanent. Vanwege de groei van het aantal leerlingen wordt in 1996 een kleuterlokaal bijgebouwd en in 2008 een noodlokaal bijgeplaatst, maar in 2015 is de school alsnog gesloten. De school wordt nu bewoond. Lageland telt op 1 januari 2021 240 inwoners [4].
Spookverhaal
K. ter Laan verhaalt over een zekere Geert Logge, die na zijn dood geen rust kan vinden, omdat hij zoveel leugens heeft verteld. Maar hij heeft ook voorspeld:
... dat het Hooiland nog eens best bouwland zou worden. En nu moest hij daar elke avond lopen, om te zien of 't ook waar werd wat hij zei. Altijd het zelfde pad langs door die grote wildernis van poelen en plassen, bossen en struiken, gagel en riet. Totdat hij aan de Slochter IJ kwam, dichtbij 't Hemeltje; daar bleef hij staan vóór de IJ; geesten gaan nooit over water. En dan keerde weerom; 't pad was duidelijk te zien in 't blauwgras.
Twee hooimaaiers die willen hem plagen door het pad met hun tentje te blokkeren, doen geen oog dicht: Geert blijft de hele macht voor hun tentje staan, omdat hij niet van zijn pad mag afwijken [5].
Het Slochterdiep bij Lageland.
Foto: Foto: ©Harm Hillinga., 2015
Meerstad
Lageland ligt in het gebied waar de nieuwe wijk Meerstad verrijst. De buurtschap zal dan aan de noordkant van het nieuwe meer komen te liggen. Direct bij Lageland zullen volgens de eerste plannen ongeveer 400 nieuwe woningen gebouwd worden. In reactie op de economische crisis is het totale aantal woningen in Meerstad echter fors verlaagd en is de uitvoering ook naar verder in de toekomst geschoven. Anno 2017 staan er een vijftal nieuwe woningen van bewoners die elders in Meerstad hun huis hebben moeten overdragen. In 2023 is Meerstad gegroeid en wordt 'Het mooiste en groenste stadsdeel van Groningen', genoemd [6]. Inmiddels staan er tientallen woningen; niet alleen huurwoningen, maar vooral ook de duurdere koopwoningen tot € 800.000.
Tot 1 januari 2017 behoort Lageland in zijn geheel tot de gemeente Slochteren. Sinds die datum loopt de gemeentegrens vlak langs de kern, die inmiddels bij de gemeente Midden-Groningen hoort. Een paar huizen langs het Slochterdiep ten westen van de kern zijn overgegaan naar de gemeente Groningen.
Gastvrij Lageland, 27 en 28 juni 2015. Foto: ©Harm Hillinga.
Hamweg
De naam Hamweg wordt al genoemd in 1471, als de edelman Johan Rengers het Fraterhuis te Groningen toestemming geeft om de Hamweg vanaf Blokum tot Scharmer en Westerbroek te gebruiken, 'gaende, ridende, varende des Hamweghes hent tot Schermer ende to Broke'. Hij is mogelijk identiek aan de 'Schermster wegh' langs de Scharmer Ae of Smerige Ae bij Blokum, vermeld in 1509 [7]. Ook deze naam wordt voor 1870 niet gebruikt voor een buurtschap of nederzetting.
De Hamweg heeft vroeger doorgelopen tot aan Roeksweer. Dit gedeelte heet nu Luddeweersterweg en Lagelandsterweg. Aan het andere einde van de Hamweg, vlak bij Harkstede, heeft in de 18e en 19e eeuw de buurtschap Den Ham of Uitham met vijf woningen gelegen.
De streek Duurswold volledig in beeld, waarop Lageland boven Harkstede goed zichtbaar is. Tussen Overschild en Steendam is het Schildmeer goed zichtbaar.
Vossenborg
Bij Lageland heeft de buitenplaats 'Vossenborg' aan het Slochterdiep gelegen, welke vermeld wordt in 1672 [8]. Het landgoed heeft op een lage middeleeuwse huiswierde gelegen en is geheel of gedeeltelijk gesticht op voormalig kloosterbezit. Dit betreft volgens de kloosterkaart van Siemens bezittingen van het Jacobijnenklooster te Winsum of van het cisterciënzerklooster te Sint-Annen, die in de 17e eeuw kennelijk aan een belegger zijn verkocht. Het bezit moet zich oorspronkelijk ook ten noorden van het Slochterdiep tot aan de Kleisloot hebben uitgestrekt, waar de onregelmatige verkaveling de indruk wekt dat het mogelijk om een kloostervoorwerk heeft gegaan.
Je kunt bij de IJzeren Klap ook een kano huren om op het Slochterdiep te varen in een prachtig natuurlijk gebied. Foto: ©Harm Hillinga, 2015.
Vossenborg is een tijdlang eigendom van de Groningse weesheer dr. Petrus de Cock (overleden in 1776). Op de bijbehorende boerderij woont in 1756 een zeker Jan Bour. Een ongedateerde schetskaart van Theodorus Beckeringh toont een herenhuis met twee bijgebouwen en een til over het Slochterdiep. In 1768 en 1769 wordt namens de eigenaar de opbrengst van 80 grazen hooiland aan 't Slogter Diep, in de Monnike Venne, en op Vossenborg aan de Hamweg geveild [10]. Later heeft hier de vervener Jan Hindrik Closse (ov. 1808), uit Giethoorn gewoond [9]. Bij verkoop in 1818 is nog uitsluitend een boerenplaats aanwezig. Ten westen van de Vossenborg aan de voormalige Kleisloot zijn nog een of twee wierden voorhanden; dit zijn de meest zuidelijk gelegen wierden in de provincie Groningen.
Gastvrij Lageland
Eenmaal per jaar organiseren de inwoners van Lageland het evenement Gastvrij Lageland. Iedereen wordt uitgenodigd op kennis te maken met Lageland. De bewoners plaatsen allerlei kraampjes en organiseren kleinschalige evenementen, zoals optredens van artiesten in de tuinen of een korte toneelvoorstelling. Ook café De IJzeren Klap is geopend om bezoekers te voorzien van een hapje en een drankje. Het evenement Gastvrij Lageland wordt goed bezocht.
In 2010 wordt het volgende daarvoor gepubliceerd:
Diverse lokale ondernemers en bedrijven openen tijdens het laatste weekend van juni hun deuren. Het aantal locaties waar men een bezoek aan kan brengen is ten opzichte van vorig jaar uitgebreid. Zo kunnen deelnemers dit jaar de gastvrijheid onder andere beleven in Café de IJzeren Klap, waar tevens Bureau Meerstad haar plannen over het wonen en leven in Lageland/Meerstad presenteert. Men kan ook een kijkje nemen bij Atelier 'Olle Hoes, Boerderijtuin 'De Tienhoeve' en op nieuwe locaties in Lageland zoals een melkveehouderij waarbij ook LTO (agrarische ondernemersorganisatie) informatie geeft. Het Gastvrij Schuurtje heeft o.a. handgemaakte sieraden en schilderijen en man kan er wijn proeven. Via de Vereniging Groei en Bloei worden tevens kijktuinen opengesteld die bezocht kunnen worden door alle deelnemers aan het evenement. Vanwege het karakter maar ook de diversiteit van deelnemende partijen is Gastvrij Lageland een evenement geworden voor het gehele gezin. Tijdens het weekend van Gastvrij Lageland zal zaterdag 26 juni om 19:00 de dag feestelijk worden afgesloten met een gezamenlijk buffet gevolgd door het 'Midzomernachtfeest' in Café De IJzeren Klap. De avond zal muzikaal worden omlijst door 'The Groovies'. Iedereen is van harte welkom!
Een toneelvoorstelling voor een kapschuur in Lageland (2015). Foto: ©Harm Hillinga.
Ook de prachtige tuinen in Lageland zijn in die periode te bewonderen en er worden ter plekke rondleidingen gegeven. Foto: ©Harm Hillinga, 2015.
Een plaatselijke kunstenaar exposeert hier haar werk bij haar in de tuin. Foto: ©Harm Hillinga, 2015.
Tijdens gastvrij Lageland in 2010 kan er een rondvaart worden gemaakt in een voormalige boot van defensie in het Slochterdiep vanaf de ijzeren klap.
Een deskundige vertelt over de geschiedenis van Lageland.
De inzittenden van de boot, luisteren aandachtig naar zijn verhaal en genieten van de rondom gelegen natuurlijke omgeving op het water en de omliggende landerijen.
Foto: ©Harm Hillinga, 2015.
Noten:
1. Doopboek Woltersum.
2. RTV Noord, 20 februari 2021.
3. In het artikel "Stad en Dorp: Lageland en Hamweg", Nieuwsblad van het Noorden, 26 oktober 1899 wordt gesproken over het feit dat het 'den 20en dezer [maand]' het 25 jaar geleden is dat de school is geopend.
4. Tabel: Bevolking; maandcijfers per gemeente en overige regionale indelingen, 1 januari 2021, Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen.
5.. K. ter Laan, Groninger volksleven: Verhalende folklore, 1959, p. 55.
6. Groninger Archieven, Klooster Ter Apel, regest 141.
7. Groninger Archieven, Klooster Ter Apel, regest 141.
8. J.P. Koster, De provincie Groningen en hare defensie in de laatste twee eeuwen, Groningen 1874, Bijlage VII, p. 44.
9. Opregte Groninger Courant, 27 mei 1768 en 30 juni 1769.
10. HC Groninger Archieven, toegang 2: Ommelander archieven, inv.nr. 1080.
Bronnen, refenties en literatuur:
- W.A. Ligtendag, De Wolden en het water: De landschaps- en waterstaatsontwikkeling in het lage land ten oosten van de stad Groningen vanaf de volle middeleeuwen tot ca. 1870. Groningen, 1995
- K. ter Laan, Geschiedenis van Slochteren. Groningen, 1962.
- RHC GA, Groninger Archieven
