Nieuwolda en de buurtschappen Het dorp Nieuwolda telt volgens opgave van het CBS in 2019 1370 inwoners. Vroeger heeft het dorp de naam Midwolderhamrik geheten en in het Gronings wordt het Nijwol, Nijwollle, ’t Golden Hammerk of ook wel ’t Hammerk genoemd. Tot 1990 is Nieuwolda een zelfstandige gemeente die in 2010 is opgegaan in de gemeente Oldambt, waarvan Winschoten nu de hoofdstad is. Zoals vermeld is de oorspronkelijke naam MIdwolderhamrik, ook wel kortweg Hamrik genoemd. De lokale bevolking noemt het dorp nog steeds ’t Hammerk.
Voorhuis van de boerderij 'De Bree' uit 1839. Datering volgens Stenvert (1998), datering in jaartalanker. Adres: Kerklaan 1. Datum: mei 1969. Auteur: A.J. van der Wal. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.
Het dorp is in de 16e eeuw ontstaan op de voormalige oeverwallen van de Munter Ae. Men vermoedt dat het gebied nooit helemaal verlaten is geweest. Dit komt voornamelijk omdat de hoge erven van de boerderijen bij het klooster Menterwolde altijd voldoende bescherming hebben geboden bij de stormvloeden uit het verleden.
Voorhuis van de boerderij 'De Blinke' uit 1876. Adres: Hoofdweg Oost 1. Auteur: A.J. van der Wal. Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.
De eerste dijk is omstreeks 1542 aangelegd om tegen de stormen van de Dollard bescherming te bieden. Deze dijk volgt het traject langs de Munter Ae tussen Woldendorp en ’t Waar. Aan deze dijk ontstaat het dorp Nieuwolda. De oudste boerderijen hebben in het verlengde van de dijk gelegen.
Na de Allerheiligenvloed van 1573 wordt de dijk verder uitgebouwd tot een zeedijk. We weten dat Johan Rengers van ten Post het dorp ongeveer tien jaar later in 1582 een ‘vledder’ (moeras) noemt ‘in de uterdycken achter Wagenboregen in den Dullert gelegen’ en dat deze door de Oldambtsters succesvol is herbedijkt.
Renteniersvilla met aangebouwd koetshuis en tuin uit 1908. Datering in entree. Architect: W. Snater. Adres: Hoofdweg Oost 28. Foto: 10 januari 2016. Auteur: Freek Pol. Bron: Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 Internationa
In 1589 raakt de dijk verzwakt door oorlogshandelingen. Daar waar de belangrijkste sluizen bij Nijezijl en Zwaagsterzijl liggen zijn rond 1580 verdedigingswerken gebouwd, zogenaamde schansen. Hier worden Spaanse troepen gelegerd. Deze Nijezijl is waarschijnlijk dezelfde als de Waghenborgerzijl die in 1580 wordt genoemd. Pas na de Reductie van 1594 worden de dijken weer hersteld en in de jaren 1626, 1666 en 1701 volgen inpolderingen. In de loop van de eeuwen wordt er steeds meer land op de Dollard teruggewonnen. Deze zeeklei is zeer vruchtbaar, waardoor het dorp in Groningerland ook bekend staat als ’t Golden Hamrik. Een andere theorie voor ’t Golden Hamrik is het gegeven van het bloeiende prachtige gele koolzaad in de polders, waardoor het wel goud lijkt. We zien de rijkdom nog heden ten dage terug in de mooie gebouwen die te zien zijn in Nieuwolda, dat doorsneden worden door het Termunterzijldiep gegraven in tussen 1600 en 1601.
De kerk Midwolda is in de Middeleeuwen het kerkelijk centrum van het Oldambt geweest, waar ook volksvergaderingen zijn gehouden. De Nieuwolders moeten ’s morgens te voet of per schuit naar de vier kilometer verderop gelegen kerk van Midwolda. ’s Middags gaan ze in hun eigen dorp naar de kerk. De dienst vindt dan plaats in een school. Maar de inwoners van Nieuwolda willen een eigen kerk, vooral als de Midwolders zich nogal wat eigen rechten en gelden toe-eigenen, die nodig voor de bouw van een nieuwe kerk. In 1667 zakt namelijk één van de torens van de basiliek in. Na de Sint Maartensvloed stort de kerk nog verder in en wordt dan gesloopt. De inwoners van Nieuwolda zijn het wachten zat en er gaan steeds meer stemmen op voor een eigen kerk.
Nieuwolda in de Groninger Archieven De Groninger Archieven schrijven over het dorp o.a.:
- In 1648 wordt Midwolderhamrik door afscheiding van het kerspel Midwolda een zelfstandige kerkelijke gemeente onder de naam Nieuwolda. - Deze gemeente omvat naast het dorp Nieuwolda ook het gehucht Oostwolderhamrik en gedeelten van de buurschappen de Dellen en het Waar. Het archief van het kerspel Nieuwolda wordt in 1947 door het Rijksarchief van het Gemeentebestuur van Nieuwolda verkregen. - Hoewel dit één van de weinige kerspelarchieven is, die de indruk geven compleet te zijn, blijkt uit de onder inventarisnummer 5 genoemde kwitantie, dat er toch enige archiefstukken verloren zijn gegaan. - Deze kwitantie van 1766 geeft namelijk een opgave van de bestanddelen van het archief in dat jaar. Uit de kwitantie blijkt ook dat bepaalde bestanddelen van het archief in de 'Carspel kiste' worden bewaard. - Zie voor een uitgebreide inleiding over de kerspelorganisatie de inventaris van het archief van het kerspel Aduard (toegangnummer 4). Deze inventaris is verschenen eerder in druk, in C. Tromp, De Groningse kerspelarchieven (Groningen 1982).
De voormalige marechausse van Nieuwolda De brigade Nieuwolda is opgericht op 1 november 1894 en opgeheven op 1 maart 1943. De dienst is opnieuw uitgezet op 15 april 1948 en vervolgens opgeheven en gesloten op 1 oktober 1954. De kazarne heeft aan de Hoofdstraat gestaan, met daarachter de vrijgezellenafdeling en de stallen voor de paarden die later gebruikt zijn als brandweergarage. Op deze plaats staat tegenwoordig een nieuw gebouw dat in gebruik is geweest als pension. Dat gebouw heeft de naam 'de oude kazerne' gekregen. Deze is destijds geopend door oud brigadecommandat Aoo bd Vos.
Het stationsgebouw van Nieuwolda met links de spoortlijn. Bron foto: W,J. Eelssema
De spoorlijn Zuidbroek - Delfzijl De spoorlijn Zuidbroek-Delfzijl met tevens een station in Nieuwolda heeft een lengte gehad van 12,915 km. Het station is gebouwd aan de Stationsweg (nu Wagenborgerweg). De personenvervoer heeft plaatsgevonden van 5 januari 1910 tot 1 december 1934. Het stationsgebouw is van het type NOLS 2e klasse en is aanbesteed met bestek NOLS-32. Na het beëindigen van de dienst Zuidbroek-Delfzijl is de onderste verdieping van het stationsgebouw gebruikt door G. Haak als pakhuis. Daarna is het geheel afgebroken. Het nevengebouw is aanbesteed met bestek NOLS-32 en is van het grote type zoals deze langs het gehele traject Zuidbroek-Delfzijl is gebouwd. Ook het nevengebouw is afgebroken.
Nieuwolda heeft bij de bouw een behoorlijk uitgebreid emplacement met meerdere goederensporen gekregen (zie afbeelding hierboven). Tijdens het bestaan van het station is weinig aan het emplacement veranderd.
Ter gelegenheid van de opening van de NOLS-lijn wordt door de dorpsbewoners een feestcommissie opgericht. Deze commissie bestaat uit Albert Waalkens, Doeko Derk Dijkstra, Siepko de Jonge (schoolhoofd), Berend Dallinga, Rinko Talsema (onderwijzer), Herman H.T. Bekenkamp (arts), Rienko Haan, Reinders Dijken, Hendrik Waalkens (burgemeester), Albert Waalkens en Onco Holtkamp.
Bij het station staat een stationskoffiehuis en hotel 'de Noordooster' van de familie J. Hommes. Rond 1920 neemt Jan Prenger (1881-1958) het gebouw over. Hij is de zoon van Tammo Prenger die in Wagenborgen een hotel met café heeft. Jan Prenger verbouwt het stationskoffiehuis tot hotel dat de naam 'Hotel Prenger' krijgt. Naast een hotel begint Jan Prenger in het gebouw ook ee garagebedrijf. Vanuit het hotel exploiteert hij voor de Tweede Wereldoorlog onder de naam 'Noord Ooster', een lijn- en toerbusmaatschappij met op het hoogtepunt busdiensten tussen Nieuwolda en Winschoten, Wagenborgen en Groningen en tussen Delfzijl en Zuidbroek. Dat is dus de lijn van de voormalige NOLS. Op 22 juni 1936 viert Jan Prenger samen met zijn vrouw Anna Wolthers het 25-jarige huwelijksfeest in het hotel.
Later krijgt het hotel-café de naam 'Union', Op 9 juni 1975 brandt het pand totaal af. De avond voor de brand is er een bruiloftsfeest in het hotel geweest en blijkbaar heeft er iets liggen smeulen dat uiteindelijk vlam vat. Ook het aangrenzende woonhuis gaat in rook op. De schade wordt geschat op; 1.5 ton in guldens.
Op het station hebben meerdere mensen gewerkt. In het Utrechts Archief bevinden zich meerdere details, maar ook in publicaties in kranten en boeken. Onderstaand zijn de personen ingedeeld naar de laatste functie die ze op het station te Nieuwolda hebben vervuld.
Museumgemaal Het museumgemaal De Hoogte wordt door een historische Bronsmotor, vervaardigd in Appingedam door de voormalige Bronsmotorenfabriek, aangedreven.
Boerderij 'Riemen Reinkensheerd' uit 1717 (oudste delen). Datering: Stenvert, 14998. Adres: Hoofdweg West 21. Foto: juni 1968. Auteur: A.J. van der Wal. Bron: Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.
Kinderwagenmuseum Nieuwolda beschikt over een heus kinderwagenmuseum dat gevestigd is in een prachtige monumentale boerderij uit circa 1750 en een voorhuis uit 1905. De boerderij staat in het westeinde van het dorp.
Dwarshuisboerderij. Schuur uit circa 1750, voorhuis uit 1905. De datering staat in een gevelsteen. Foto: 12 mei 2016, Freek Pol. Bron: Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International.
Halstermeer Ten noordwesten van Nieuwolda en ten zuiden van Woldendorp ligt sinds 1980 het Hondshalstermeer. Ten noorden daarvan ligt het gehucht Kopaf. Ten zuidoosten van het meer ligt het dorp ’t Waar en ten westen het gehucht Stolderij.
Aanvankelijk zijn de waarden voor de natuur zeer voorspoedig verlopen, maar daarna is er vertraging opgetreden in de voedselrijkdom van het water en de sterke wisselingen van het waterpeil. Waterplanten en reitkragen verdwijnen en ook de vogelstand gaat achteruit. Staatsbosbeheer wil wel wat meer doen met het gebied, maar daarvoor ontbreken de geldmiddelen. Vanuit de voormalige gemeente Scheemda is zelfs het plan gelanceerd om het meer uit te breiden met 350ha water, zodat er meer mogelijkheden komen voor recreatie en natuur.
Rond 1999 heeft het gebied wat meer ruimte gekregen voor recreatie en mag men er nu kanovaren. Langs delen van de oever zijn buitendijks fietspaden aangelegd en aan de noordzijde ligt nu een bos. Bij Wagenborgen zijn bovendien zomerhuisjes geplaatst.
Nieuwolda-Oost Ten oosten van Nieuwolda ligt het buurtschap Nieuwolda-Oost. Eigenlijk heet het Nieuwolda-Oosteinde, waarmee de andere kant van Nieuwolda wordt aangeduid tegenover het Westeind in het westen. De buurtschap ligt echter op het voormalige grondgebied van Midwolda. Daar ligt ook een buurtje dat Oostwolderhamrik wordt genoemd en gesticht is vanuit Oostwold. Al deze gebieden behoren tot het ingepolderde deel van het Oldambt.
Aanvankelijk hebben in Nieuwolda-Oost alleen maar boerderijen gestaan. Rond 1900 is de huidige buurt met landarbeiderswoningen ontstaan. Het gebied waar de huizen staan ligt op een hoogte en heeft toebehoord aan het klooster Menterwolde ook wel Campus Sylvae genoemd. Daarom wordt het gebied ook wel De Kamp genoemd.
Transformatorhuisje De buurtschap beschikt over een transformatorhuisje uit 1925 dat is erkend als een rijksmonument.
Oostwolderhamrik Oostwolderhamrik ligt net ten oosten van het buurtschap Nieuwolda-Oost aan de weg tussen Nieuwolda en Woldendorp. Het ligt precies op de driesprong naar Oostwold. Het woord ‘hamrik’ verwijst naar het buitengebied van Oostwold. Vlakbij ligt een van de oudste dijken die na het ontstaan van de Dollard zijn aangelegd om het verdronken land te herwinnen.
Corenswold Ten noordoosten van Oostwolderhamrik heeft zeer waarschijnlijk Corenswold gelegen, dat ook wel Kornswoldt of Corenswoldt is genoemd. Dit buurtschap wordt namelijk genoemd in de jaren 1554, 1599 en 1630. Mogelijk is dit een middeleeuwse veenontginnings nederzetting geweest die ten onder is gegaan bij overstromingen van de Dollard.
Het vermoeden bestaat dat Corenswold nauw samenhangt met de ook verdwenen nederzetting Menterwolde. Vroeger heeft ten noorden van Oostwolderhamrik een gebied geleden met opstrekkende percelen. Deze zijn teruggevonden bij een ruilverkaveling waarbij ook enkele minder hoge wierden zijn verdwenen. Een van die wierden is de Brorss Bult, de Broedersbult, die eens verbonden is geweest met het kloosterbezit van Termunten. Cornswold is geen zelfstandig kerkdorp geweest. Men vermoed dat de bewoners na een overstroming zijn uitgeweken naar De Heemen, dat nu een buurschap is aan de weg van Woldendorp naar Scheveklap, even ten zuiden van het Termunterzijldiep. Het bestaat tegenwoordig uit boerderijen die gelegen zijn op huiswierden. Een daarvan heet nog ‘De Heemen’.
De Heemen komt voor het eerst voor in een document uit 1582 en wordt dan ‘Hoegeheminghe’ genoemd. Door de hoge ligging hebben hier mogelijk al in de Middeleeuwen mensen gewoond.
Hotel-Café Prenger. Eind jaren zestig van de vorige eeuw is schrijver dezes voor het eerst en voor het laatst binnen geweest. In 1975 brandt het complex af en wordt niet meer opgebouwd. Samen met J.W. Eelssema hebben we daar in een klein zaaltje en een nog kleiner toneel een voorstelling bezocht van De Rederijkers van Nieuwolda. Ik herinner me dat nog goed. Het toneel was ontzettend klein en de regiseur heeft de keukentafel frontraal vóóraan het toneel geplaatst, waardoor veel scenes slecht waren te zien. Eelssema ontdekt veel meer fouten in het spel. Hij is immers zelf regisseur geweest van o.a. een toneelvereniging in Nieuwolda. De harde stoelen maken het voor ons een lange zit. De Rederijkers zullen dan ook niet tevreden zijn geweest met de recensie van Eelssema in de krant. Bron foto: J.W. Eelssema
Lijst van burgemeesters van de gemeente Nieuwolda
Bekende personen afkomstig uit Nieuwolda
Het wapen van Nieuwolda In zilver is het een krijgsman uit de eerste helft van de 17e eeuw, naar rechterzijde van het schild gekeerd, met een sloof zaadkorrels om zijn middel, gaande in zaaiende houding op geploegd land, waarop zaadkorrels liggen. Het geheel heeft natuurlijke kleuren. Het schild is gedekt met een gouden kroon van drie bladeren en twee parels. De wapenspreuk luidt: 'Miles Domines Indefessus'. Het gaat hier in feite om het oude kerspelwapen van Nieuwolda die wellicht een Bijbelse oorsprong heeft. Transcriptie van de spreuk: De onvermoeibare Strijder des Heren. Het wapen is door de gemeente aangevraagd, nadat deze een eigen gemeentehuis heeft betrokken in maart 1930.
Monumenten in Nieuwolda: Nieuwolda telt 13 Rijksmonumenten.
Gerelateerde artikelen:
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
