Entree naar de Stefanuskerk van Noorddijk. Foto: Harde sjaal, 24 februari 2018. Licentie: Creative Commons.
In het dorpje Noorddijk binnen de gemeente Groningen ligt op een omgracht kerkhof een van oorsprong middeleeuwse kerk. De kerk is circa 1250 gesticht. Van het oorspronkelijk romano-gotische bouwwerk zijn alleen de zijmuren van het schip nog aanwezig. Er kunnen nog nissen met siermetselwerk in het muurwerk worden waargenomen, evenals twee door rondstaven omlijste portalen van toegangspoorten in de noord- en zuidmuur. De muren zijn oorspronkelijk hoger geweest en hebben meloengewelven gekend. De ramen zijn eerder kleiner geweest, dit is nu aan de buitenkant nog goed te zien. De kerk zelf is ook kleiner geweest en heeft de omvang van het tegenwoordige schip gehad. Opmerkelijk is het forse formaat kloostermop dat hier voor de bouw gebruikt is. De patroon van kerk en parochie is de heilige Stefanus, diaken en martelaar van het eerste uur.
De Middeleeuwen De geschiedenis van Noorddijk is nauw verweven met die van Middelbert, Engelbert en Westerbroek. Oorspronkelijk heeft de regio van deze dorpen - oudtijds Drenterwold, Oosterwold of Wold genaamd - een moerassig veengebied ten oosten van de rivier de Hunze gehad. Omstreeks de periode 950-1000 is dit gebied vanuit de oude wooncentra westelijk van de Hunze ontgonnen en gekoloniseerd. Uit de noordelijkste nederzetting is het kerspel Noorddijk gegroeid. Middeleeuws Noorddijk heeft in het uiterste noordoosten van het bisdom Utrecht gelegen. De kerspelgrens met Zuidwolde, de waterloop Zuidwending, vormt in die tijd tevens de grens met het bisdom Munster. Hetzelfde geldt voor de scheidslijn met Garmerwolde, de Kardingermaar. Verder heeft de Woldweg door Ruischerbrug de zuidgrens met Middelbert gevormd en de rivier de Hunze de westgrens met Groningen. Later is het Van Starkenborgkanaal de nieuwe grens met de Stad geworden. De regio Wold heeft tot het Gorecht (Go en Wold, het gericht van Selwerd) behoord; aanvankelijk is dit het rechtsgebied en het gezag van de bisschop van Utrecht geweest, die dan ook wereldlijk heer is. Deze situatie is de Groninger Stadsregering een doorn in het oog. Zij slaagt er in 1392 in het Gorecht, via een pachtconstructie, van het bisdom over te nemen en er vanaf die tijd zelf de lakens uit te delen. Ook kerkelijk drukt de pachter van het Gorecht zijn stempel op Noorddijk. Gedurende vier eeuwen zijn de plaatselijke kerkvoogden prominente bestuurders, die veelal nauwe betrekkingen met Groningen onderhouden.
Reformatie Bij de Tractaat van Reductie in 1594 komt voor Stad en Lande het einde van ‘de olde Catholiycke religie’ en het begin van ‘de gereformeerde religie’. De eerste predikant van Noorddijk is D. Joannes Meyer, aldus vermeld in de acta van de eerste provinciale synode van 14 juli 1595. Ds. Meyer is, samen met zijn collega Henricus Petri uit Haren, afgevaardigde bij de eerste synode vanwege het Gorecht. Ook in het kerkgebouw komt verandering. Rond 1550 wordt de kerk met een koor uitgebreid. De vierzijdige koorruimte is opgebouwd uit stenen die bij verlaging van de schipmuren en afbraak van de oude koorwand beschikbaar zijn gekomen. Ook de grote spitsboogvensters dateren uit die periode.
Toren In 1648 legde juffer Anna Maria Ulgers, telg uit een Gronings regentengeslacht, de eerste steen voor de huidige toren. Het bouwwerk, dat een voorganger van hout verving, werd opgetrokken uit baksteen en voorzien van natuurstenen banden (speklagen). De aanneemsom bedroeg f 6.000,-.
Op de gekleurde gedenksteen boven de toreningang in de westgevel staat:
ANNO 1648, DEN 29 MAY, IS D'EERSTE STEEN GELECHT DOOR JUFFER ANNA MARIA ULGERS, DOEN DE EERWAERDE BOLARDUS STECHMAN PASTOOR ENDE DE HEER OTTO VALCKE, DROST DER OLDAMBTEN, NEVENS JAN ROELOFS, ADSESSOR VAN 'T SELWERDER GERICHTE, KERCKVOOGDEN WAEREN. Wapen, J.A.M. ULGERS: Ulger[s]. Wapen, B. STECHMAN: Op water drie achter elkaar zwemmende omgewende zwanen. Helmteken: een staande zwaan. Wapen, O. VALCKE: Drie omgewende adelaars. Helmteken: een uitkomende omgewende adelaar. Wapen, [J.] ROELOFS: Gedeeld: I een halve adelaar; II doorsneden: a. huismerk nr. 436; b. drie klaverbladen, 1 en 2. Helmteken: een klaverblad. N.B. Afgebeeld: GDW, plaat XXII. Tekst misleidend overgeschilderd. GDW, blz. 537, nr. [2946].
Zes jaar later, in 1654, kreeg de toren een uurwerk en twee koperen wijzerplaten. De grote luidklok werd in 1660 gegoten door Willem Jacobus de Vrij. In 1714 kwam er een kleinere luidklok bij. De robuuste toren is bijna twintig meter hoog en wordt bekroond door een piek met twee bollen en een adelaar als windvaan.
Bij de inwijding van de twee torenklokken in 1660 dronken de ‘klockluides tot Noorddijck’ vier halve tonnen kluin (bier) ter waarde van zestien gulden en tien stuivers. De beide klokken werden in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers weggehaald. De oudste van deze klokken, gegoten in 1660 door Willem Jacobus de Vrij, werd teruggevonden en kon herplaatst worden. In 1996 is er een nieuwe tweede klok bij gekomen als geschenk van een van de inwoners van Noorddijk.
De plaquette op de Stefanuskerk stelt het wapen van de voormalige gemeente Noorddijk voor. De gebrandschilderde ramen tonen de wapens van vier kerkvoogden. Op één van de ramen is de kerk afgebeeld. De preekstoel dateert uit 1840 en is vervaardigd door A.C. Cramwinkel. De kerk bezit een 17e-eeuws offerblok.
Op het kerkhof staan enkele opvallende grafmonumenten waarvan een aantal met grafpoëzie.
Interieur naar het oosten. Foto: Juli 1942, onbekende auteur, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons.
Gebrandschilderde ramen In 1766 wordt de kerk opgeluisterd met vijf gebrandschilderde ramen van glas in lood. Ze zijn vervaardigd door glazenier Petrus van der Veen en tonen de wapens van de, naar we aannemen, gulle gevers. De koorramen zijn gewijd aan de toenmalige kerkvoogden, aan de predikant en aan de kerkenraadleden. Op het kerkenraadraam staat de kerk met toren anno 1765 afgebeeld. Het vijfde raam is tot 1825 centraal in het koor te zien geweest en is dan voorzien van het Groninger stadswapen. Zie verderop voor een verdere beschrijving van dde ramen (GDW).
Bataafse Republiek Tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806), geschoeid op de leest van de Franse revolutie, schudden de Gorechters het stadse juk eindelijk af. Na een bestuurlijk interim komt het in 1811 tot de formatie van de gemeente Noorddijk, waarvan de componenten, deels c.q. geheel, zijn: Noorddijk, Oosterhogebrug, Noorderhogebrug, Selwerd, Paddepoel, Ruischerbrug, Middelbert, Euvelgunne, Engelbert, Roodehaan en Waterhuizen. In Ruischerbrug, aan de Woldweg, is dan het raadhuis van de gemeente Noorddijk gevestigd. Dezelfde Bataafse vrijheid van 1795 en de nieuwe overheidsvoorschriften inzake de "voormaals heerschende" gereformeerde (hervormde) kerk geeft in 1798 de katholieke minderheid van Noorddijk aanleiding kerk en pastorie te vorderen. Zij krijgt van de kerkenraad echter nul op het rekest.
Grafmonument voor Pieter Boeles. Foto: Gerardus, 1 juni 2011. Licentie: Creative Commons.
Afb. links: Uitsnede van een foto (Gerardus 1 juni 2011) van het grafmonument van Pieter Boeles. Foto: Gelicenseerd onder Creative Commons
Van de kleine veertig predikanten die tot dusverre een ambtsperiode in Noorddijk hebben vervuld, spant qua diensttijd dr. Pieter Boeles de kroon. Deze opmerkelijke theoloog, taalgeleerde en publicist is hier van 1827 tot 1870 predikant geweest en brengt het anno 1853 zelfs tot president van de landelijke hervormde synode.
In 1992 komt een verloren gewaand manuscript van hem boven water, het ‘Idioticon Groninganum’, ofwel het vergelijkend woordenboek van den Groningschen tongval, het eerste woordenboek van de Groninger taal. Dit werk van ds. Boeles - hij wordt in 1875 bij de ingang van de kerk begraven - wordt in maart 1997 alsnog uitgegeven. Uit een brief geschreven aan zijn vrouw en zoon Willem, 24 juli 1953, blijkt dat ds. Boeles het meermalen spijt, dat hij geen andere standplaats gekregen heeft, maar nadien is hij zeer blij dat het zo gekomen is, want hij heeft zich er stellig nooit zo gelukkig gevoeld als te Noorddijk.
Ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van de hervormde gemeente van Noorddijk heeft zijn zoon Pieter een leerrede gehouden die wordt uitgesproken op Gedenkdag der Hervorming, op 2 november 1845. Boeles junior, die kandidaat predikant is, draagt dit werk op aan zijn vader. Het graf van Boeles bevindt zich nog steeds bij de ingang van de kerk.
Het kerkinterieur
De kansel van Noorddijk uit 1840, die ds. Boeles jarenlang zal hebben betreden, is een neoklassiek pronkstuk. Uit de vormgeving spreekt duidelijke verwantschap met de klassieke bouwkunst zoals die door de Grieken en Romeinen is ontwikkeld. Voor de somma van f 649,50 levert A.M. Cramwinkel deze kansel, die geldt als de origineelste en meest monumentale neoklassieke kansel van de provincie.
Het koor is in 1840 of daaromtrent met witmarmeren vloertegels geplaveid. Gelijktijdig heeft men toen de daar aanwezige grafstenen verwijderd. Alleen de zerk van Onko baron van Rehden is bewaard gebleven; deze wordt tegen de zuidelijke koorwand opgesteld. Het middenschip wordt belegd met tegels van Bremer zandsteen. Onder de banken wordt over de zeldzame maar kwetsbare plavuizen laag uit 1634, een houten vloer gelegd. In 1894 wordt een stucplafond aangebracht onder het 16e eeuwse balkenplafond. Eenvoudige rozetten sieren deze overwelving. De kerkbanken in het schip zijn van eiken- en grenenhout en dragen een 19e eeuws stempel, met zwarte knoppen en paneeltjes aan de zijden van het middenpad.
De verlichting bestaat uit een geelkoperen kaarsenkroon in het koor uit ca. 1800 en een uitbundige kroonluchter uit 1890 centraal in het schip. Een 17e eeuws offerblok staat opgesteld bij de preekstoel. Een van de ruim tachtig offerblokken die Nederland telt.
Van Oeckelen-orgel uit 1864 met uitsparing in het plafond. Foto: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed in 2000. Onbekende auteur. Licentie: Creative Commons.
Orgel Het pijporgel is gebouwd door de orgelbouwer Petrus van Oeckelen te Glimmen en is op 17 juli 1864 in gebruik genomen. Door het lage plafond van de kerk moet het bovenwerk achter het hoofdwerk worden opgesteld. Er wordt aangenomen dat Van Oeckelen een al bestaand orgel heeft aangepast voor deze kerk. In 1889 wordt het plafond nog verder verlaagd, waarbij een uitsparing is gemaakt voor de middentoren, terwijl de ornamenten van de zijtorens naar de zijkant zijn verplaatst. Daardoor krijgt het instrument een merkwaardige langgerekte vorm in de breedte. Het gehele orgel, zowel het pijpwerk als de kas, is in 2005-2006 gerestaureerd door Mense Ruiter onder adviseurschap van Stef Tuinstra. Het tweeklaviers orgel heeft 16 registers en een aangehangen pedaal.
Eind 1968 zijn de gemeenten Hoogkerk en Noorddijk opgeheven en op 1 januari daarop als stadsdelen bij Groningen gevoegd. Dit is een uitvloeisel van de Tweede Nota over de ruimtelijke ordening in Nederland (1966). Voor het kerkdorp Noorddijk heeft deze overgang ingrijpende gevolgen. Op het grondgebied verrijzen de wijken Lewenborg en Ulgersmaborg, krijgt Oosterhogebrug er een stuk nieuwbouw bij, worden het Stadsgewestpark en het Bevrijdingsbos aangelegd en vormen de woonkernen Drielanden en Zilvermeer thans de jongste aanwinsten. Van de kersverse stadswijk Ruischerwaard behoort de huizenstrook langs het Damsterdiep (die huizen met ijzeren trappen) kerkelijk nog tot Noorddijk.
Afb. links: De kerk aan de zuidzijde met een dichtgemetseld Noormannendeurtje. Foto: Vis met 1 oog, 20 november 2005. Licentie: Creative Commons.
Restauratie De meest recente restauratie van het Noorddijker kerkje vindt plaats van 1995-1997. Daarbij is het karakter van het complete 19e eeuwse interieur behouden gebleven. Wel is de bruikbaarheid van het gebouw door nieuwe voorzieningen, zoals centrale verwarming, een keukenblokje en een toilet, verbeterd. De verdwenen windvaan van het koor met het wapen van de familie Wichers is gereconstrueerd en herplaatst. De vier blanco ramen hebben sinds de restauratie ook een glas in lood structuur. Het omgrachte kerkhof met o.a. een fors gietijzeren grafmonument met obelisk van de familie Boeles en een opvallend monument met opengeslagen bijbel, vervaardigd voor K. Homan, is enkele jaren geleden ook opgeknapt. Op de westgevel van de toren is het voormalige wapen van Noorddijk aangebracht. De kleine luidklok, gegoten in 1714 is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. In 1996 is een nieuwe tweede luidklok door het Noorddijker echtpaar Boering geschonken.
Noorddijk nu De Stefanuskerk van Noorddijk verschaft al ruim vier eeuwen onderdak aan de hervormden ter plaatse. In 1976 gaan zij een combinatie aan met de kerkelijke gemeente van Middelbert, sinds 1982 voortgezet onder de naam Oosterhunze. De stadsrandgemeente Oosterhunze heeft haar diensten volgens een vast rooster in Noorddijk en Middelbert gehoouden. Daarna wordt in de kerk om de zondag de eredienst gevierd door de Protestantse Gemeente Damsterboord , eigenaar van de kerk. De verdere bebouwing van het wegdorp bestaat uit enkele boerderijen en een voormalige pastorie. De huidige predikant woont in een nieuwere woning aan de Noorddijkerweg. De boerderij naast de kerk heeft vroeger aan de kerk behoord. De naam geeft dat ook aan: Kerkenheem. Recent is de boerderij verworven door de Protestantse Gemeente Damsterboord en behoort daarmee opnieuw aan de kerk. Kerkenheem is in 2012-2013 onder architectuur gerestaureerd. In de stallen zijn vergaderruimtes met diverse mogelijkheden gerealiseerd. Het woonhuis van de boerderij is verbouwd tot pastorie.
Het voormalige raadhuis, gebouwd in 1907 en in 1948 verbouwd door onder meer een toevoeging van een verdieping, staat in Ruischerbrug en wordt bewoond door een particulier. In het midden van de voorgevel staan het gemeentewapen en een kleine dakkapel met wijzerplaat. Ook de poldermolen Noordermolen, gebouwd in 1888 hoort bij Noorddijk. Deze molen is enkele jaren geleden van een nieuwe rietkap voorzien en is prachtig gelegen in het stadsgewestplan. Het moerassig veengebied dat rondom de eerste millenniumwisseling ontgonnen is, kan men nu weer bewonderen.
Ook nu kan men in het kerkje terecht bij lief en bij leed. De Stefanuskerk staat mede ter beschikking van de gemeente Groningen als ruimte voor de burgerlijke voltrekking van huwelijken. Tevens vormt het kerkgebouw bij (niet-kerkelijke) uitvaartplechtigheden een passende entourage.
De kerk is een rijksmonument, nr. 18760.
De kerk gezien vanaf de oostzijde (koor) met een dichtgemetseld raam. Foto: Gouwennaar, 17 september 2009. Liicentie: Publieke Domein.
Klok D.H. TERINCKVELT, PASTOR TOT NOORTDYCK, EN D.H. RAEDTSHEER REGNERUS TJAERDA, KERCKVOOGDT ALDAER, HEBBEN MY DOEN GIETEN DOOR W. JACOBUS DE VRY A° 1660.
Windvaan Wapen: Wichers. N.B. Op dak van koor. Sedert c. 1928 niet meer aanwezig. Afgebeeld: GDW, nr. 2942a. GDW, blz. 537, nr. [2948].
Avondmaalsbeker KERKEBEKER VAN NOORTDYK.
De oudste grafsteen ANNO 1660, DEN 13 NOVEMBER, IS DE EERWERDIGHE ENDE WELGELEERDE HERCULES HARCKENS TERINGHVELT CHRISTELICK IN DEN HEEREN GERUIST, PASTOER VAN NOORDICK, VOORWACHTENDE EEN SALIGHE OPERSTANDINGE IN CHRISTO.
Gebrandschilderde ramen
Noten, bronnen en literatuur: 5. Damsteroord.nl
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
