Rabenhaupt en Bommen Berend

Rabenhaupt, 'Bommen Berend' en het Beleg van Groningen

Carel (Carl Von) Rabenhaupt (1602-1675)

Carl von Rabenhaupt, ook wel Carel Rabenhaupt, (Bohemen, 6 januari 1602 - Coevorden, 12 augustus 1675) is Baron van Sucha, Erfheer in Lichtenberg en Fremisnich, Heer tot Grimbach. Hij helpt de Groningers zich te verzetten tegen Bernhard von Galen tijdens het beleg van Groningen in 1672.

Carl Rabenhaupt is een uit Bohemen afkomstige edelman. Hij wijkt uit in 1620 en dient in de Zeven Provinciën, waar hij als luitenant in 1627 het Beleg van Grol meemaakt. Daarna is hij in dienst van de Landgraaf van Hessen-Cassel. In 1641 was hij Gouverneur van Calcar. [1]

Voorafgaande aan het rampjaar 1672 wordt hij voor vierduizend rijksdaalders als legercomman-dant ingehuurd door de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden om de stad Groningen te verdedigen. Op 7 maart 1671 treedt hij als kolonel in dienst van het Staatse leger en krijgt bevel over een regiment dat zijn naam voert. Op 31 maart 1672 wordt hij bevorderd tot luitenant-generaal.

Nadat zijn troepen op 28 december 1672 Coevorden hebben ontzet wordt hij op 4 januari 1673 benoemd tot burgemeester van Groningen, Drost van Drenthe en Gouverneur van Coevorden.
Rabenhaupt overlijdt op 12 augustus 1675 in Coevorden en wordt op 3 september 1675 in de kerk aldaar begraven.
In Groningen is de Rabenhauptstraat naar hem genoemd. Een standbeeld (buste) van hem staat naast het stadhuis op de Grote Markt. De buste van Carl von Rabenhaupt is gemaakt door Willem Valk. De vormgeving is traditioneel – van de vernieuwende invloed die Valk vóór de Tweede Wereldoorlog had is nauwelijks nog iets terug te vinden. Von Rabenhaupt is realistisch weergegeven, zij het dat de gelaatstrekken wat gestileerd zijn. De grote bos krullend haar – de gebruikelijke zeventiende-eeuwse pruik – valt weelderig over zijn schouders. Van het harnas zijn borst- en schouderstuk weergegeven. Aan Carl von Rabenhaupt heeft Groningen het jaarlijks terugkerende feest Gronings Ontzet, ook wel ‘Bommen Berend’ genoemd, te danken. Op 28 augustus vieren de stadjers dit feest, ter herinnering aan het eind van het beleg van de stad door de bisschop van Münster, wiens bijnaam Bommen Berend is. Na vijf weken bisschoppelijke overheersing wist veldheer Von Rabenhaupt Groningen op 28 augustus 1672 te bevrijden van dit heerschap.

Met het Gronings Ontzet, ook wel Groningens Ontzet, Achtentwintigsten of Bommen Berend genoemd, wordt gevierd dat de stad Groningen in het rampjaar 1672 het beleg door Bernhard von Galen, bisschop van Münster had doorstaan.

Op 28 augustus van dat jaar (18 Augustus volgens de Juliaanse kalender), en na een beleg van amper een maand gaf de bisschop zijn troepen opdracht zich terug te trekken.
De Bisschop werd (en wordt) in de volksmond 'Bommen Berend' genoemd vanwege het veelvuldige gebruik van door kanonnen afgeschoten bommen, voor die tijd het modernste wapentuig, waarmee aanzienlijke schade wordt aangericht binnen de stadsmuren.

Historische context

De prinsbisschop van Münster meent aanspraak op de gebieden in en om Groningen te kunnen maken omdat deze ooit tot zijn bisdom hebben behoord. De Ommelanden maken tot de instelling van het bisdom Groningen, in 1559, kerkelijk deel uit van het bisdom Münster. Westerwolde maakt kerkelijk geen deel uit van dat bisdom, maar is wel deel van het wereldlijke prinsbisdom. De jonge Nederlandse Republiek wordt in 1672 van alle kanten aangevallen en zo ziet hij zijn kans schoon het 'onbeschermde' noorden aan te vallen om zijn aanspraken hard te maken.

Voorgeschiedenis

Reeds in 1665 heeft de Bisschop van Münster, Bernhard van Galen, Bommen Berend, genoemd, een inval gedaan in Westerwolde (het gewest dat het langste heeft toebehoord aan het bisdom Münster). In de grensdorpen Walchum, Dersum en Heede worden de Münstersche soldaten gelegerd. Aangezien de legerleiding op de hoogte is van de verraderlijke moerassige landen in de grensgebieden en de Nederlandse tactiek van het inunderen (= onder water zetten) van deze gebieden, verzinnen zij een list om naar de Westerwoldse dorpen te komen. Vermoedelijk richting Sellingen, via de Hasseberg, maken zij een enkele kilometers lange kunstmatige weg door het drassige gebied. Zij gebruiken hiervoor rijshout, schuurdeuren, palen en allerlei ander materiaal. Alvorens verder te trekken naar de vestingen Bourtange en Winschoten en het huis te Wedde, maken zij kwartier in het dorpje Jipsinghuizen, om precies te zijn op en om de natuurlijke hoogte 'de Spinberg'. Een (naar verhouding klein) garnizoen uit Bourtange, weet de overrompelde Munstersche troepen weg te jagen zodat zij halsoverkop terug moeten vluchten door het moeras. Nadien maken de Bourtanger soldaten de gefabriceerde weg onklaar door het in brand te steken. Dat het garnizoen uit Bourtange deze overwinning behaalt is mede te danken aan koster Willem Maartensz. uit Vriescheloo. Het verhaal wil dat hij bij aankomst van het garnizoen uit Bourtange in Jipsinghuizen op zijn trompet zó hard het Wilhelmus speelt, dat de Münsterschen denken dat zij door een heel regiment Nederlandse troepen is omsingeld. Aangezien zij hun wapens ook nog eens onklaar weg hebben gezet, wordt dit voor Bommen Berend een gevoelige nederlaag. De legende vertelt ook dat Willem Maartensz. een flinke beloning voor zijn optreden heeft gekregen. Hij zal namelijk een boerderij mogen bouwen op de plek die later de Staakenborgh zal heten (tussen Vlagtwedde en Bourtange). De gebeurtenis van het militaire treffen bij de Spinberg staat ook wel bekend als de Slag bij Jipsinghuizen (1665). Straatnamen als Heidenslegerweg en het Bisschopskerkhof herinneren hieraan.

De opmars naar de vestingstad Groningen in 1672

Nadat een reeks steden en vestingen in Twente, Salland en de kop van Overijssel zijn ingenomen, trekt het leger van de bisschop via Bentheim naar Coevorden waar op 7 juli het beleg wordt opgeslagen. Na enkele dagen strijd, geeft de stad zich over waarna het bisschoppelijke leger richting de sterkte Bourtange trekt. Daar is inmiddels al paniek uitbebroken, aangezien de pas door de bisschop veroverde vesting Coevorden als een onneembare sterkte bekend staat. In die dagen is het echter zo dat veelal de leiding van de verdediging in de vestingsteden in handen is van burgemeesterszonen, in plaats van kundige militairen. Daar komt bij dat als de bisschop verneemt dat hij het niet met kanonskogels kan winnen, hij overgaat op een andere strategie: namelijk die van het innemen van een stad door geld en goud. De vesting Bourtange staat echter onder leiding van de bekwame kapitein Bernard Johan Prott. Op 11 juli 1672 eist de Munstersche opperbevelhebber Heinrich Martel de vesting in naam van de bisschop op. Kapitein Prott en zijn garnizoen weigeren. Daarop laat Martel weten dat bij de overgave van de vesting er ook 'schone conditieën' zijn te bespreken, te weten: 200.000 gulden voor Prott en zijn officieren én indien dit niet genoeg is een groot adellijk stift in Westfalen. Wat Prott hierna doet is in die bange dagen een uniek staaltje van dapperheid en trouw tonen aan de Republiek. Hij weigert en laat daarbij aan de bisschop weten dat er in Bourtange voor hem 200.000 kogels liggen te wachten indien hij het beleg niet opbreekt. Na enkele dagen van beschietingen moet de bisschop in Prott en de fortresse Bourtange zijn meerdere erkennen. Het kost hem enige moeite om daarna langs Bourtange te geraken met zijn leger, maar het lukt toch en neemt in de dagen erna het Huis te Wedde in en de plaats Winschoten.

Het bestuur van de Landschap Drenthe heeft inmiddels asiel gezocht en gevonden in de stad. De drost van Drenthe is hier echter niet bij. Drost Van Bernsaw meent meer voordeel te kunnen halen uit collaboratie en heeft de wijk genomen naar Kampen. Hierop benoemen de Drenten Carl von Rabenhaupt tot drost van Drenthe. Hij heeft ook al de leiding op zich genomen van de Groninger verdediging.

Om richting de stad Groningen op te trekken is het leger van de bisschop genoodzaakt om dit via de Hondsrug te doen, over de eeuwenoude heerweg die van Groningen loopt naar het Westfaalse achterland. De omliggende gebieden rond de stad die bestaan uit laaggelegen veengebieden en de Drentsche beekdalen zijn namelijk onder water gezet (geïnundeerd) op last van de Nederlandse opperbevelhebber Rabenhaupt.

Zijn hoofdkwartier richt hij in in een schansje bij het plaatsje Deurze. De plaats van deze schans draagt sinds die tijd de naam 'het Poepenhemeltje'. ('Poepen' is de verbastering van het Duitse woord 'Buben', in de betekenis van 'onbeschaafden'.)

De belegering van de trotse hoofdstad van Stad en Lande

De belegering van Groningen. Jacobus HarrewijnDe troepen van de bisschop slaan het beleg op voor Groningen op 21 juli. De verdedigers worden gesteund door een groot aantal gevluchte Drenten. Het gewest heeft zeer te lijden: het omringende platteland wordt leegge-roofd door de troepen van de bisschop.

De doorslag voor de uiteindelijke beslissing tot terugtrekken ligt in het feit dat zijn bondgenoot, de keurvorst van Keulen, een nederlaag heeft geleden bij het plaatsje Nienhuis bij Garrelsweer en zijn eigen troepen zijn teruggeslagen bij Noordhorn waardoor zijn rugdekking in gevaar is gekomen.

Op 28 augustus ziet Von Galen zich genoodzaakt af te druipen met slechts de helft van zijn 24.000 man tellende leger.
Pas op 29 december komt de vesting Coevorden weer in staatse handen. Hierbij maakt Von Rabenhaupt dankbaar gebruik van Meindert van der Thijnen die kaarten van Coevoerden naar Groningen smokkelt.
De Groninger zegepraal is voor Vondel reden tot een lofzang en voor Den Haag een lichtpunt in dit rampjaar, waarin de regering radeloos, het volk redeloos en het land reddeloos lijkt.
De Engelsen worden door de Nederlandse vloot van zee geveegd en het Franse leger strandt op de Hollandse Waterlinie en het Keulse leger loopt vast in de Groninger modder.

Festiviteiten

Het feest wordt vanaf 1700, na de invoering van de Gregoriaanse kalender, op 28 augustus gevierd. De overheid-sinstanties en veel bedrijven zijn dan gesloten. Wanneer 28 augustus op een zondag valt (zoals in 2005) wordt Groningens Ontzet op zaterdag 27 augustus gevierd. Deze dag is sinds die tijd de belangrijkste feestdag voor stad en ommelanden met een groot aantal feestelijkheden, een kermis, een groot vuurwerk en een muziekevenement op de drafbaan. Sinds de opkomst van het houden van dure renpaarden door rijke Groninger boeren in de 17e en 18e eeuw maken paarden een belangrijk onderdeel uit van de festiviteiten. Zo is er een paardenkeuring en zijn er drafwedstrijden. In 2007 wordt het Gronings Ontzet bijgewoond door Koningin Beatrix in verband met het 150-jarig bestaan van het 'Peerdenspul'.

Wie is Bernhard von Galen

Hij wordt in 1650 bisschop van Münster en probeert van dat gebied een moderne absolutistische staat te maken en meteen het protestantisme terug te dringen door een proces van contrareformatie. Hij vormt aldus een bedreiging voor het calvinistische Graafschap Bentheim dat een feitelijk protectoraat is van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Johan de Witt ondersteunt daarom in 1657 een poging van de stad Münster om zijn traditionele vrijheden gewapenderhand te behouden. Dat mislukte echter en het maakt de bisschop tot de gezworen vijand van de Republiek waaraan zijn machtsgebied van de Achterhoek tot aan de Dollard grenst. Een deel van het gebied van de Republiek, met name de Ommelanden in de huidige provincie Groningen en een klein deel van Friesland, hoort in tegenstelling tot de stad Groningen oorspronkelijk tot het Prinsbisdom Münster.

Tweemaal voert hij oorlog tegen Nederland, onder andere om de van oorsprong Münsterse heerlijkheid Borculo te heroveren. De eerste keer vanaf 1664 tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog met Engelse subsidie. Als die ophoudt is hij in 1666 gedwongen de Vrede van Kleef te sluiten.

De tweede keer probeert hij tijdens de Hollandse oorlog als bondgenoot van Lodewijk XIV van Frankrijk in het rampjaar 1672 de stad Groningen te veroveren, hetgeen hem de bijnaam Bommen Berend oplevert. De Groningers schieten terug met het kanon de Grote Griet. Door toedoen van Carl von Rabenhaupt moet Von Galen zijn poging tenslotte staken. Op 17 augustus 1672 heft hij het beleg op. Het einde van het beleg staat bekend als Gronings Ontzet; het wordt jaarlijks gevierd op 28 augustus.

De stad Groningen laat een groot schilderij van het beleg maken. Een portret van Von Galen heeft in Groningen lange tijd ontbroken, totdat op 5 mei 2004 op een grote veiling bij Sotheby's een schilderij wordt aangeboden dat afkomstig is uit het familieslot Haus Assen in Münsterland. De 'Vereniging van Vrienden' van het Groninger Museum koopt dit schilderij en geeft het in langdurig bruikleen aan het Groninger Museum. Het portret is niet gesigneerd maar vermoedelijk gemaakt door Jacob Quinchard uit Wesel, hofschilder van de bisschop.

Lees meer:

De Eerste Münsterse Oorlog (1665-1666)
De Tweede Münsterse Oorlog (1672-1674)

Referenties/bronnen:
Het Verhaal van Groningen.
[1] (1641): Briefwisseling Constantijn Huygens 1608-1687. Deel 3. 1641.
Wikimedia Commons

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorgvuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres. Laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek.     Hoogeveen, 24 juni 2009. Update: 12 oktober. 2013. Update: 05 december 2019. Update: 8 juni 2020. Update: 14 november 2020. Samenstelling: © Harm Hillinga. ↑ Top