De synagoge van Winschoten staat aan de Bosstraat 24, 9671 GH. Het is een Rijksmonument en is ingeschreven onder nummer 39008 op 13 juni 1973. De Rijksmonumentomschrijving luidt als volgt:
Inleiding 'Synagoge, gebouwd in 1854 in neo-classicistisch- eclectische trant ter vervanging van een oudere voorgangster. Links van het sterk teruggerooide gebouw ligt de omstreeks de eeuwwisseling gebouwde rabbinaatswoning in Moorse trant (mon .nr 434387; zie afbeelding). De voormalige kosterswoning annex school en slachthuis rechts van de synagoge, is wegens te sterke wijzigingen niet van rijkswege beschermd. Tot omstreeks de jaren zestig werd het voorterrein van de synagoge afgezet door een eenvoudig 19de-eeuws smeedijzeren hek'.
Omstreeks 1900 telt de Joodse gemeenschap van Winschoten nog bijna 850 zielen en in 1940 nog een kleine 500. Als na de Tweede Wereldoorlog de Joodse gemeenschap van Winschoten nagenoeg is uitgeroeid, wordt besloten de synagoge te verkopen aan de Gereformeerde Kerk artikel 31, die het gebouw tot eind 1994 in gebruik heeft gehad.
Ondanks de wijzigingen die met name in het interieur hebben plaatsgevonden om dit geschikt te maken voor de Gereformeerde eredienst en het ontbreken van de kenmerkende synagogale inrichting (onder meer de vrouwengalerij is afgebroken), is dit markant vormgegeven gebouw als belangrijke herinnering aan de voormalige bloeiende Joodse gemeenschap van Winschoten van zeer groot historisch belang.
Omschrijving De voormalige syngagoge, gebouwd in 1854 in neo- classicistisch-eclectische trant met als opvallend architectonisch element een imposante pilastergevel. Het is een monumentaal zaalgebouw op rechthoekige plattegrond, opgetrokken uit rode Groniger baksteen op gepleisterde plint en gedekt door een met pannen belegd schilddak op rondhouten sporen op onderslagen; houten lijstgoot. De voorgevel wordt geleed door een middenrisaliet bestaande uit vier kolossale pilasters die het fronton met rondboogvenster dragen. Omlijste ingang met fronton; stoep. Alle gevels hebben twee rijen halfrondgesloten lage vensters; de vensters in achter- en zijgevels worden van elkaar gescheiden door gemetselde pilasters.
Interieur Het interieur wordt overdekt door een tonvormig gewelf met eenvoudig lijstwerk, bestaande uit een frameconstructie van houten schenkels waarop een bepleisterde rietbekleding is aangebracht. Glas-in-lood vensters met eerste kwart 20ste-eeuw geometrisch motief. Waardering Voormalige synagoge van algemeen cultuur- en architectuurhistorisch belang - wegens de herinnering die het gebouw, samen met de eveneens beschermde voormalige rabbinaatswoning (mon.nr 434387), levend houdt aan de vroegere Joodse gemeente van Winschoten; - wegens de markante architectonische vormgeving; - wegens de vroegere functie van synagoge; - wegens de spilfunctie die gebouw vervult binnen het voormalige synagogecomplex' (1)
De Joodse geschiedenis in Winschoten Winschoten ligt in het zuid-oosten van de provincie Groningen aan de doorgaande weg naar Duitsland. Het is een oud dorp en het is in vroegere tijden de hoofdplaats van het landschap Reiderland. De bevolking van de plaats vindt zijn bestaan voornamelijk als koopman, ambachtlieden en boeren. Tevens kent de plaats een opvallend groot aantal wevers. Tussen 1632 en 1657 onderneemt Salomon Izaaks een viertal pogingen om zich in het dorp te vestigen; maar zijn verzoeken worden steeds afgewezen.
De eerste Joden vestigen zich eind 17e eeuw in de plaats. Rond 1710 telt het dorp zo'n vier Joodse gezinnen. Dit aantal neemt in de eerste helft van de 18e eeuw maar nauwelijks toe. Pas in tweede helft van de 18e eeuw is er sprake van een groei van het aantal Joodse inwoners. In 1773 telt het dorp elf Joodse gezinnen en in 1783 wonen in het dorp 34 Joden en in de omgeving eenzelfde aantal. Vooral in de 19e eeuw groeit de Joodse bevolking sterk. In 1814 telt de Joodse Gemeente Winschoten 197 leden, waarvan er 170 te Winschoten wonen. In 1773 is er voor het eerst sprake van bestuurders of parnassim van een Joodse Gemeente Winschoten. In datzelfde jaar wordt er een reglement opgesteld waarin de onderlinge verhoudingen tussen de Winschoter Joden wordt geregeld. Desondanks kent de Joodse Gemeente veel onderlinge strubbelingen. In de 19e eeuw groeit Winschoten uit tot het bestuurlijk, juridisch en verzorgingscentrum van oostelijk Groningen. In minder dan een eeuw verdubbelt de bevolking. Ook de Joodse bevolking neemt spectaculair toe: van 196 in 1809 tot 699 in 1899. Zij zijn voornamelijk werkzaam als koopman, slager en veehandelaar. Een groot deel van de winkels in de plaats wordt gedreven door Joden. In 1941 telt de plaats nog 493 Joden. In augustus en oktober 1942 wordt het grootste deel van hen gedeporteerd. Begin 1943 worden de laatste Joden gedeporteerd. Van alle Winschoter Joden hebben niet meer dan zo'n 20 de oorlog overleefd. Op de Joodse begraafplaats is een monument geplaatst ter herinnering aan de omgekomenen (6).
Balletje van Berg Tot 1974 kun je in de Torenstraat in Winschoten de in omstreken beroemde 'Echte Winschoter Citroenballen' kopen. In een suikerwerk- en chocoladewinkeltje dat in 1840 wordt geopend door Mozes, Saartje en Betje van Berg. De familie Van Berg maakt deel uit van de joodse gemeenschap die zich vanaf de 17e eeuw in het dorp heeft gevestigd (1). 'Balletje van Berg'. Bij het horen van die naam loopt bij generaties Winschoters het water nog steeds in de mond. De naam duidt op de suikerwerkwinkel in de Torenstraat. De Joodse middenstander Benjamin van Berg zet de winkel op. Benjamin verkoopt snoep en zijn zoons Mozes en Carel Leon gaan daarmee door. Zij breiden de winkel aan het einde van de 19e eeuw verder uit, in een tijd dat Winschoten na Amsterdam procentueel de Nederlandse stad met de meeste Joden is. En iedereen in de stad noemt de winkel 'Balletje van Berg'. Dit vanwege de citroenballen, het meest bekende fabrikaat van de winkel. Fabrikaat ja, want de twee broers hebben ook een eigen suikerwerkfabriek. De laatste telg van de familie Van Berg verdwijnt in een eeuw geleden uit de winkel. De Joodse familie Zuidema neemt de zaak over en na de Tweede Wereldoorlog zwaait de – ook Joodse – familie Gudema er de scepter. De naam 'Balletje van Berg' blijft tot de sluiting in 1972 aan de winkel kleven (5).
En ja, ik herinner me dat winkeltje ook nog wel uit de tijd dat ik in Winschoten het voorgezet onderwijs en de PABO heb gevolgd. Lekkere gele citroenballen...
Achtergronden Vooral in de 19e eeuw, als Winschoten uitgroeit tot het bestuurlijk en juridisch centrum van oost-Groningen en een belangrijke handelsstad wordt, gaan er veel arme Duitse en Oost-Europese joden wonen. Rond 1900 herbergt Winschoten na Amsterdam zelfs de tweede joodse gemeenschap van Nederland en heeft het als enige plaats buiten Amsterdam een joodse bijnaam: Sodom.
De tentoonstelling vertelt de joodse geschiedenis van Winschoten aan de hand van het leven en vooral de gedichten van Saul van Messel, pseudoniem van historicus en dichter Jaap Meijer. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw publiceert Van Messel veel persoonlijke gedichten over het joodse leven in Groningen en de zoektocht naar zijn eigen identiteit. Lameris: ‘Ik had al langer belangstelling voor Saul van Messels fascinerende levensverhaal. Hij was een geboren Winschoter van orthodox-joodse komaf die op vrij jonge leeftijd naar Amsterdam vertrok. Hij trouwde een geassimileerd joodse meisje, werd zionist en keerde zich daar na de Tweede Wereldoorlog weer vanaf. Hij was permanent op zoek naar een eigen identiteit. In Winschoten was hij het joodse jongetje, in Amsterdam het provinciaaltje.’
Meer lezen:
Noten, bronnen en referenties:
1. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. 2. Historisch Nieuwsblad, maart 2005. Het Joodse leven in Gronings Sodom. 3. Wikipedia. 4. Joods verleden in Winschoten: https://jonet.nl/joods-verleden-van-winschoten 5. Dagblad van het Noorden, 3 aprl 2017. 6. Groninger Archieven. Joden in Groningen/Winschoten.
|
||||||||||||||||||
