Op 1 september 1939 voert Nazi-Duitsland, onder leiding van Adolf Hitler, operatie Fall Weiß uit. De Duitse troepen vallen Polen binnen. Frankrijk en Engeland verklaren de oorlog aan Duitsland en ontketenen hiermee de Tweede Wereldoorlog. Op 10 mei 1940 vallen Duitse troepen, volledig tegen de verwachting, Nederland binnen. Vier dagen vechten de Nederlandse soldaten tegen de verreweg superieure militaire kracht van de Duitsers. Na het verwoestende bombardement van 14 mei op Rotterdam, en dreigementen met bombardementen op steden als Den Haag en Utrecht, is opperbevelleider Generaal Winkelman genoodzaakt te capituleren.
Nederland is nu Duits grondgebied Hitler stelt de Oostenrijker Seyss-Inquart aan als rijkscommissaris van Nederland; Reichskommissar für die besetzten Niederländischen Gebiete. Hiermee is hij in de naam van Hitler de nieuwe ‘leider’ van ons land geworden. In 1941 verbiedt Inquart alle Nederlandse politieke partijen. Alleen de nazigezinde NSB blijft bestaan. Ook wordt er onder zijn bewind al snel censuur ingevoerd. Zowel op de radio als in de krant. De Nederlandse productie wordt in zijn geheel veranderd. Veel landbouwproducten, industrie, arbeidskrachten en andere productiegoederen werden grotendeels getransporteerd naar Duitsland om de oorlog en het Duitse leger te versterken. Voor de Nederlanders wordt een bonnensysteem ingevoerd. Hiermee kan een beperkt aantal goederen in ruil voor deze bonnen worden verstrekt. De Duitse bezetter wordt steeds als minder prettig ervaren. Waar deze in de beginperiode nog enigszins mild in omgang zijn, worden ze in de ogen van de Nederlander steeds minder gewaardeerd. Het harde optreden van de Gestapo, het hardhandige oppakken van Joden, en het verslechtende moraal zorgen voor onrust in de verhoudingen tussen de bezetter en de Nederlanders. In deze periode ziet men ook de eerste fases van verzet. Mensen laten joden onderduiken, er worden geheime koeriersdiensten uitgevoerd, enz. Ook worden er minder vreedzame acties ondernomen. Liquidaties van Duitsers en NSB-ers komen steeds vaker voor, ook worden er distributiekantoren, die voedselbonnen bewaren vaak gewelddadig overvallen.
De deportatie van Hitler’s zondebok, de Joden, verloopt in Nederland helaas heel erg makkelijk. De Nederlandse regering heeft een keurig georganiseerd systeem, waarin al haar inwoners ingeschreven staan. Bij deze registratie wordt de geloofsovertuiging vaak opgeschreven en op die manier wordt het de Duitsers makkelijk gemaakt om de Nederlandse Joden snel op te pakken.
In 1941 verandert de oorlog als Hitler compleet onverwachts operatie Barbarossa uitvoert. Bijna het halve Duitse leger, met zeker 4 miljoen soldaten en duizenden pantservoertuigen vallen in dat jaar de machtige Sovjet-Unie binnen. In datzelfde jaar verandert ook de oorlog in de stille oceaan, als Japan uit het niets de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbor aanvalt. Amerika verklaart per direct de oorlog aan Japan en als reactie verklaart Hitler de oorlog aan de Verenigde Staten.
Hitler houdt echter, net zoals Napoleon voor hem, geen rekening met de extreme Russische winters. Door het aanhoudende slechte weer en plotselinge aanvallen va het rode leger halen de Duitsers Moskou net niet. En in 1943 worden de Duitsers op het oostfront door de slag bij Stalingrad tot een halt geroepen. De Sovjets winnen op het oostfront en hun tanks trekken op naar Berlijn. Hitler leidt steeds meer verliezen. De geallieerde vloot blijkt beter uitgerust dan Hitler’s vloot met hun U-boten. En in Noord-Afrika verliezen de Duitsers en hun Italiaanse bondgenoten van de Engelse troepen. In 1943 landen de eerste Amerikaanse troepen in Italië, Mussolini is genoodzaakt te vluchten. Door constante bombardementen op de Duitse fabrieken en het steeds slechtere verloop van de oorlog is Hitler genoodzaakt de productie van wapens en munitie op te schroeven. Hitler voert de Arbeitseinsatz in. Hierin moeten alle gezonde mannen tussen de leeftijd 17 en 40 verplicht naar de Duitse fabrieken om mankracht te creëren. Verzuim wordt hard bestraft.
Op 6 juni 1944 is er voor Hitler een nieuw dieptepunt. De geallieerde troepen vallen bij Normandië het Duitse rijk binnen. Ruim 5.000 schepen zetten zo’n 2,5 miljoen soldaten aan land, en zeker een half miljoen pantservoertuigen volgen. D-Day, wordt deze dag later genoemd.
De geallieerde troepen marcheren door het Duitse gebied en veroveren al snel Frankrijk, België en het zuiden van Nederland. In september van 1944 stagneert de aanval van de geallieerden als de Duitsers in het voordeel zijn bij de slag om Arnhem. Er wordt hard gevochten om het bezit van de bruggen over de grote rivieren, maar de Duitsers houden stand en de geallieerden worden teruggeslagen.
In deze laatste fase van de oorlog is de bezetter harder dan ooit tevoren, en alles wat er in noord Nederland te stelen valt wordt door de Duitsers meegenomen. Dan breekt de winter van ‘44-‘45 aan. Er is een extreem schaarste aan voedsel en door de aanhoudende kou sterven veel mensen als gevolg van de hongerwinter.
In de lente van 1945 breken de Canadezen door de Duitse linies en trekken op om het westen van Nederland te bevrijden. Met name in Groningen wordt er hard gevochten door enkele duizenden Duitse soldaten en fanatieke SS-ers. Met hulp van het verzet weten de Canadezen na enkele dagen Groningen in te nemen. En als snel volgt de rest van de noordelijke provincies.
Op 5 mei 1945 tekenen de bevelhebbers van de geallieerden en de Duitsers, in het gezelschap van prins Bernhard, de Duitse overgave. Nederland is vrij; Duitsland capituleert. De Duitsers hebben verloren en de moraal bereikt een nieuw dieptepunt als Hitler in de Führerbunker in Berlijn zelfmoord pleegt. Veel hoge Nazi’s worden opgepakt en zij de niet naar Zuid-Amerika vluchten, worden in Neurenberg of gevangen gezet of veroordeeld tot de doodstraf. Ook Seyss-Inquart wordt ter dood veroordeeld. In Nederland wordt NSB-leider Anton Mussert ter dood veroordeeld. In augustus 1945 weigeren de Japanners zich over te geven. Amerikaanse geleerden hebben tegen die tijd, met o.a. hulp van Joodse en Duitse geleerden, een nieuw geheim wapen gebouwd. De atoombom. Op 6 augustus 1945 verandert de wereld als Amerika een atoombom op de stad Hiroshima gooit. Japan weigert zich nog steeds over te geven. Drie dagen later wordt ook Nagasaki gebombardeerd met een atoombom. Honderdduizenden doden zijn het gevolg. Japan capituleert. Met deze gebeurtenis is de Tweede Wereldoorlog ten einde gekomen.
Algemene acties ondernomen door het Groningse verzet Om de acties van het Nederlandse en Groningse verzet gedurende de jaren 1940 – 1945 met elkaar te vergelijken gaan we eerst de algemene acties van het verzet behandelen. Hierbij kijk je regionaal (Groningen), landelijk (Nederland) en mondiaal.
Het Nederlandse verzet valt vrij makkelijk onder te verdelen. Zo kunje onderscheid maken tussen de geweldloze en de gewelddadige acties van het verzet. Men noemt dit ook wel het passief en actief verzet.
Er zijn veel bekende Nederlandse verzetsstrijders die na de oorlog faam gekregen hebben als gevolg van hun acties. Veel van hun verhalen zijn beschreven en/of verfilmd.
Bekende verzetsstrijders zijn o.a. Walter Süskind, Miep Gies, Erik Hazelhoff Roelfzema. (Soldaat van Oranje), Hannie Schaft, Siet Tammens.
Een andere bekende verzetsstrijder is de in 1882 geboren Hendrik Nicolaas Werkman. Een echte verzetsstrijder kan hij echter ook weer niet genoemd worden. De bekende Groninger bezit een drukkerij waar hij op zijn eigen wijze pamfletten, kaarten en zeefdrukken laat drukken. Werkman 's manier van kunst is voor die tijd erg goed. Werkman is open over zijn visie jegens de Duitsers. Hij produceert enkele pamfletten waarin de Duitser op de hak worden genomen. Werkman ’s werk krijgt later internationale faam. Werkman zelf zal dit niet meer meemaken, hij wordt 3 dagen voor de noordelijke bevrijding van Nederland door de SD in de bossen van Bakkeveen gefusilleerd. De reden weet men niet zeker, zijn rol in het verzet is niet groot geweest, wellicht is hij slachtoffer van de chaos omtrent de laatste dagen van het Duitse bewind. In het buitenland wordt in de bezette gebieden ook veel verzet geboden. In België speelt het verzet een vrij belangrijke rol. Deze is te vergelijken met die van het Nederlandse verzet. In Frankrijk speelt het verzet ook een grote rol. In vergelijking een grotere rol dan in andere Europese landen. En bij de bevrijding is deze zelfs elementair, omdat het verzet van o.a. Vrij Frankrijk nauwe contacten heeft met de geallieerden. Hierbij vallen aan de kant van het verzet vele duizenden doden.
Ook in Duitsland wordt hardhandig verzet geboden. Ook al zijn Hitlers echte politieke tegenhangers al snel voor de oorlog opgepakt en veroordeeld. Er worden binnen nazikringen ook aanslagen gepleegd op Adolf Hitler. Hij heeft er meer dan 40 overleefd. Operatie Walküre is een bekend voorbeeld. Claus Schenk von Strauffenberg pleegt een aanslag op de Führer maar deze mislukt. Von Strauffenberg is het niet eens met Hitlers visie. Von Strauffenberg wordt op dezelfde dag van de mislukte aanslag geliquideerd.
Afb. links: Winston Churchill staat bekend op zijn V-Teken. Bron: Eigen verzameling
Politieke V-Actie .Het V-teken is een teken om te laten zien dat men in vrede komt, de V gevormd door de wijs en middelvinger naar de buitenkant te bewegen, staan voor het Engelse ‘Victory’. In Nederlands wordt dit Vrijheid en Victorie genoemd, later ook verzet. De Engelse premier Winston Churchill is een fanatiek gebruiker van het handgebaar en besluit deze op te nemen in de strijd tegen de Duitsers. Zo is de opening van Beethovens 5e symfonie in morse bijna gelijk aan het V-teken. Deze toon is gebruikt als opening van o.a. Radio Oranje en de uitzendingen van de BBC.
Het V-teken wordt snel overgenomen in heel bezet Europa en laat zien dat het individu die het teken toont zijn onrust uitspreekt over de bezetting. Het teken geniet later veel meer bekendheid; sigarettenpakjes met het V teken worden in heel Europa verspreid en men vindt overal pamfletten en opgeplakte posters met de V die nu ook nu nog geldt als in de V van verzet en vrijheid. Als relatief onschuldige verzetsactie schildert men op invloedrijke gebouwen de V. Dit tot onvrede van de Duitsers. De geallieerden zien het V-teken als de equivalent van de Swastika (hakenkruis).
Het gebruik van het teken zal echter snel afnemen als de Duitsers besluiten deze te gebruiken voor hun persoonlijke doeleinden. Omdat het verwijderen van al deze symbolen lastig blijkt, besluiten de Duitsers het teken te 'adopteren' en veranderen deze naar de V van het Duitse-Latijnse Viktoria (overwinning, zege). Bijna alle monumentale en invloedrijke gebouwen binnen het derde rijk krijgen een grote banner met hierop de V en de vaak bijkomende tekst: ‘Deutschland siegt an allen fronten’.
Het V-teken staat volgens Churchill voor het woord bij de Duitsers voor ‘verloren’, dat zowel in het Nederlands en Belgisch hetzelfde betekent.
Verhalen over het Groningse verzet De verhalen over het verzet zijn veel publiekelijk tot stand gekomen door familieleden van en verzetsstrijders die met de begeleidende hulp van het OVCG (Oorlog en VerzetsCentrum Groningen). Er wordt aandacht besteed aan bijvoorbeeld , onderduiken en beschermen (Een sprong in het duister), het Communistisch verzet in Groningen en mevrouw Siet Tammens, verzetsvrouw. In 2011 is OVCG gestart met het documentaire-project: Verhalen uit het Groninger Verzet.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog richten de zorgen van veel mensen zich vooral op de eigen directe omgeving, met name het eigen gezin. Grootste vraag is: ‘Hoe komen wij veilig door deze ellende?’ Mensen passen zich aan en houden zich gedeisd, ook al zijn ze het niet eens met veel dingen die ze om zich heen zien gebeuren. Toch zijn er ook mensen die niet passief willen toekijken. Zij komen in verzet, met gevaar voor en soms ten koste van hun eigen leven. Iets in deze mensen is sterker dan hun angst. Hun geloof in God? In een ideologie? In de goedheid van de mens? Wat de innerlijke overtuiging van deze mensen ook is geweest, verzet is voor hen geen keuze: ze kunnen niet anders. De hoofdpersonen volgen in de oorlog de stem van hun geweten en ook na die tijd blijven ze dat doen. De oorlog heeft hun leven blijvend beïnvloed. Na de drie verhalen wordt kort het Scholtenhuis behandeld. Deze is een begrip in de stad ten tijde van de oorlog en mag zeker niet vergeten worden.
Er volgen nu drie verhalen over het Groninger verzet:
1. Een sprong in het duister Op 5 Januari 1945 vertrekt er in het Engelse Lancaster een bommenwerper met als doel de Duitse industriestad Hannover. Arthur Clayton is staartschutter op de bommenwerper. Clayton is dan nog maar 17 jaar jong. Officieel is hij te jong om bij het leger te gaan omdat deze ook in ‘40-‘45 minimaal 18 jaar moeten zijn. De Engelsen vliegen over Groningen naar Hannover. Daar worden zij belaagd door Duitse jagers. De Engelsen zijn genoodzaakt hun bommen te droppen om snelheid te genereren. De Duitse jagers zijn echter te snel en weten het vliegtuig zo te beschadigen dat deze een noodlanding moet maken. De Engelse militairen verlaten het vliegtuig per parachute en landen dicht bij het Groningse Eemboerveld.
Clayton valt enkele kilometers verder dan de andere soldaten en verliest contact met de groep. Clayton loopt naar de dichtstbijzijnde woning en klopt aan bij de boerderij van de Familie Bosse. Een van de dochters van het huis Bosse heeft verkering met een man in het verzet, Geert-Jan Christiaans. De familie besluit Clayton op te vangen en hem schuil te houden. Er wordt gebeld naar Doede Bruinsma. Deze woont in de buurt en kan vrij goed Engels spreken. Hij wordt ingeschakeld als tolk. In overleg met Bruinsma wordt Clayton overgeplaatst naar een veiligere plek. Verzetsman Hendrik van Hoorn vangt hem daar op.
In Birmingham, Engeland, ontvangen de ouders van Arthur Clayton een brief van het Engelse ministerie van defensie: ‘I regret to inform you that son, Warrant-officer Arthur Digby Clayton was reported missing as the result of air-operations in the night of Januari the 5th of 1945.’
Folkert Emming, politieagent en verzetsman, helpt om Clayton over te plaatsen naar een onderkomen in Veendam. Clayton wordt eerst tijdelijk ondergebracht in een woning in Oude Pekela en gaat na een paar weken over naar zijn vaste onderduikadres in Veendam. Hij wordt in dit proces geholpen door twee mannen uit het verzet. Een van deze mannen is Berend Eenjes, conciërge op het gemeentehuis in Veendam. Wat overigens het nieuwe onderduikadres wordt van Arthur Clayton. Deze woont nu op de zolder van het gemeentehuis. Pal onder de neus van de Duitsers. Met hulp van Eenjes krijgt Clayton een nieuwe identiteit en persoonsbewijs. Hij gaat nu door het leven als de doofstomme schoenmaker Hendrik van Lier. Claytons ouders ontvangen nog een tweede brief. Hierin staat vermeld dat bijna alle andere piloten uit Clayton’s eskader zijn opgepakt en of geëxecuteerd door de Duitsers. Zij vrezen het ergste.
Clayton wordt werkzaam bij de slagerij van buurman Pol. En deze creëren een hechte band, waar Berend Eenjes ook onderdeel van uit maakt. Dan rollen in april 1945 de Poolse tanks Veendam binnen. De overgebleven Duitsers moeten capituleren en de bevrijding van het dorp is officieel. Op 25 januari ontvangen de ouders van Clayton het volgende telegram: ‘Arrived safely, will see you very soon, Love, Arthur’. In 1946 trouwt Clayton. De familie Pol en Eenjes zijn eregasten op de bruiloft. Clayton’s moeder besluit een brief naar de familie Eenjes te schrijven als dankbetuiging. De inhoud luidt als volgt:
Clayton overlijdt op vroege leeftijd in 1956 ten gevolge van een hartaanval.
2. Geert Sterringa Geert Sterringa wordt in 1876 in Friesland geboren, als zoon van een onderwijzersgezin. Na verhuisd te zijn naar Groningen wordt hij een erg actief lid binnen partijen met hun focus op de arbeider. In 1919 komt Geert Sterringa namens de CPH (Communistische partij Holland) in de Groninger Provinciale Staten. Hij is daarvan onderdeel tot 1939, een periode van 20 jaar. In deze gehele periode wordt er nooit één voorstel van de CPH aangenomen. Sterringa is tevens docent, waar hij in 1935 wegens fysieke klachten mee moet stoppen. Geert is dus lid van de Communistische Partij Holland. Een partij die gevormd wordt uit de voormalige SDAP (Sociaal Democratische Arbeiders Partij) en diens aftak SDP (Sociaal Democratische Partij). Deze partij wordt in 1918 omgedoopt tot de CPN als gevolg van de Russische revolutie in 1917, waar de Communistische Sovjet-Unie onder Lenin uit opbloeit.
Als de Duitsers Nederland bezet nemen, worden meteen alle partijen behalve de NSDAP, die het fascistische rechtse denkbeeld van de Duitsers begeert en overneemt, in Nederland afgeschaft. Hiermee is de CPN een van de eerste, omdat deze politieke visie haaks tegenover elkaar staan. Daarnaast ziet Hitler de aanhang van de Sovjet-Unie en het communisme als grote vijand. Dus wordt het CPN in 1940 officieel ontbonden en bij wet verboden. Achteraf blijkt dat Sterringa net, als vele anderen, de toekomst heeft kunnen voorspellen. In een oud audio-bestand, uit 1937, spreekt Sterringa zijn stemmers toe en zegt dan het volgende:
Als de communistische partij daadwerkelijk wordt opgerold in mei 1940, besluiten de landelijke leiders van het CPN een nieuwe ondergrondse versie van dezelfde partij op te richten. De heren Paul de Groot, Jan Dieter en Jan Herder worden de leiders van de ondergrondse in noord Nederland. In 1940 al sluit Sterringa zich aan bij deze versie van de partij en begint met het verspreiden van leuzen op strookjes, met teksten zoals: ‘Protesteert tegen de plundering van Nederland’ en ‘Geen uitzendingen naar Duitschland, doch werk in eigen land’.
En eind 1940 neemt de partij een nieuwe stap. Zij gaan van leuzen over op het verspreiden van een illegale krant. Samen met nieuwe, communistische en patriottistische pamfletten produceren zij: ‘Het noorderlicht’. Zij doen dit in Groningen op de zolder van een herenhuis aan de Ganzenvoortsingel. Er is geen contact tussen de dames die op de zolder de verhalen uittypen op de typemachine en de tussenpersonen die de pamfletten en kranten verspreiden. Sterringa is dicht betrokken bij de productie van het Noorderlicht. Na de Februaristaking in 1941 zien de leden van het CPN hun kans schoon om een doorstart te maken. In het Noorderlicht roept het CPN haar lezers op de Jodenvervolging een halt toe te roepen. Het verhaal slaat niet aan en er er onstaat onrust bij de CPN zorgt en de verzets-partij. Ondanks nieuwe voorzorgsmaatregelen wordt de partij gedeeltelijk opgerold. En op 10 maart 1941 wordt ook Sterringa op verzoek van de Groningse tak van de SS opgepakt door de politie bij zijn woning aan de Zaagmuldersweg nr. 177a.
Luitenant Swarting is leidinggevende bij deze operatie. Hij is al jaren een fanatieke tegenhanger van de CPN. Sterringa wordt overgebracht en verhoord in het huis van bewaring. Later wordt hij nogmaals verhoord in het beruchte Scholtenhuis op de grote markt. Vanaf deze plek wordt hij later naar Scheveningen gebracht. Hier wordt hij nogmaals verhoord en enkele weken gevangengehouden. Sterringa ziet zijn vonnis tegemoet. Enkele tijd later wordt Sterringa afgevoerd naar kamp Amersfoort. In dit kamp, met als functie doorstroomkamp naar de grotere georganiseerde kampen in Duitsland en oost Europa, wordt hij ondanks de barre omstandigheden wegens zijn status beter behandeld dan de rest van de gevangenen. Later wordt hij via kamp Amersfoort en kamp Westerbork overgebracht naar het Duitse kamp Buchenwald, eind maart 1942. Sterringa is dan 66 jaar.
In het kamp wordt hij opgevangen door andere communisten en aanhangers van Sterringa ’s politieke visie. Mede om zijn respectabele leeftijd en voormalige functie binnen de partijen, krijgt hij minder zwaar werk te doen, dit omdat zijn fysieke toestand hem ook al eerder heeft laten stoppen met zijn werk als docent. Ondanks deze verlichtende omstandigheden is het leven is het kamp voor hem extreem zwaar en op 19 Januari 1944 verdrinkt Sterringa in de rivier waar hij in werkt. Zijn medegevangenen schrijven een gedicht ter ere van hun overleden kameraad:
Je mond verraad, al nog zo klein, wist je steeds te verdelen. Je oordeel over het regime, nauwelijks te verhelen. Ja ja, jij was een kerel Geert. Die wij niet gauw vergeten.
Op 26 mei 1945 staat er in de Waarheid, een krant die na de bevrijding aanzien krijgt, een stuk over Geert Sterringa. Dit is een interview met twee verzetsmakkers van Sterringa. Deze zijn al voor Sterringa gearresteerd en altijd bij elkaar gebleven. Zelfs tot in Buchenwald, die zij samen weten te overleven.
‘Hoe ging het met Sterringa?’ ‘Niet best, Hij kreeg weer longontsteking, op 30 september 1943 hadden wij hem zelfs nog gefeliciteerd met zijn 67e verjaardag. Een half jaar later was hij dood’.
3. Verzetsvrouw Siet Gravendaal-Tammens ‘Ik wens geen slaaf te zijn’ Op 29 juli 1914 wordt Siet Gravendaal Tammens geboren in het Groningse Kloosterburen. Hier groeit Tammens op als boerendochter. Later zal vader Jacob Tammens het bedrijf verhuizen naar Pieterburen. Tammens groeit op in een gegoed liberaal gezin met vier broers en drie zussen. Tammens wil, ondanks niet christelijk te zijn, predikant worden. Tijdens een studie voor dit beroep komt ze erachter dat zij toch beter geschikt zal zijn als onderwijzeres. In 1939 verlaat ze het ouderlijk huis om in Groningen thuisscholing te geven aan een verstandelijk gehandicapte jongen. Tammens loopt op haar 17/18e levensjaar een keer een dag mee met de NSB. Deze fascistische tak van de politiek lijkt Tammens wel interessant. Ze loopt mee met een kennis van school. Hier creëert ze per direct een intense afkeur voor de partij. Als de oorlog in Nederland begint, is Tammens docente op een school in de Butjesstraat. Het geweld en onrecht dat onder andere de Joodse bevolking wordt aangedaan zorgt ervoor dat Tammens zich aangetrokken voelt tot het verzet. Haar eerste actie wordt het helpen bij het onderduiken van een joodse leerling en haar broertje bij een boerengezin. Dit doet ze om deportatie naar Westerbork en dus de verdere kampen te voorkomen. Het is dan 1941. Op dat moment is men nog minder voorzichtig omdat de consequenties van verzet nog niet zo extreem zijn.
Het grote netwerk van Tammens zorgt ervoor dat zij al snel een belangrijke figuur wordt in het Groningse verzet. Het Groningse georganiseerde verzet wordt in 1942 officieel lid van de LO (Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers) en de LKP (Landelijke Knok Ploegen Nederland). Wegens een tekort aan voedselbonnen in de stad Groningen besluit het verzet een bonnen-distributiecentrum in het Friese Langweer te overvallen.
Deze gehele operatie verloopt echter niet als gehoopt. De bonnen worden geroofd maar drie verzetsstrijders worden op de heterdaad betrapt en opgepakt. De Groninger Piet Hut wordt ter plekke neergeschoten. Het Groningse verzet ziet de consequenties van hun acties en besluit georganiseerder en voorzichtiger te werk te gaan.
Vanaf 1943 wordt Tammens woning in de Ebbingestraat het hoofdkwartier van het Groningse verzet. Hier zitten mensen ondergedoken en de distributie van bonnen en wapens gaat allemaal via haar woning. In deze woning wordt ook overleg gevoerd met de andere topstukken van het verzet. Dit zijn onder andere de heren Tjeerd Pannenkoek, Becks, Piet Bootje en dus ook Tammens. Zij vergaderen over alle acties van het verzet. Dit gaat soms over de distributie en buitmaken van voedselbonnen, maar soms ook over wie er wel en niet geliquideerd moet worden. In het verzet wordt besloten dat Henk Broekstra, een Groningse verzetsstrijder, moet gaan sympathiseren met de NSB in het Scholtenhuis. Hij moet dit doen omdat volgens het verzet de NSB-ers Anne Jannes Elsinga en Johannes Keijer een bedreiging voor het verzet vormen. Broekstra, gemeenteambtenaar en infiltrant licht het verzet in over deze mannen.
Elsinga wordt op oudejaarsdag 1943 door Reint Dijkema geliquideerd op de museumbrug. Keijer, die Elsinga zijn functie als bijzondere rechercheur na zijn dood overneemt, wordt in april 1944 in Bedum geliquideerd. Met name na de dood van Keijer nemen de Duitsers extreme représailles.
De Duitsers starten operatie Aktion Silbertanne. Een onderneming die dient als wraakactie op vermoorde nazi’s. Als gevolg van deze actie worden in Bedum en omstreken 148 mensen gearresteerd. Dit zijn allemaal jonge mannen van tussen de 18 en 25. Acht van deze 148 mensen worden per direct in het openbaar geëxecuteerd. De overige 140 arrestanten worden overgebracht naar kampen. Veel minder zullen terugkeren naar huis.
Tammens heeft deze represailles zichzelf nooit aangerekend. Zij moeten keuzes maken. En dat is volgens haar niet altijd even makkelijk, maar het moet gebeuren. In oorlogstijd zullen altijd onschuldigen vallen. Tammens vertelt later aan RTV-Noord ook dat ze de Duitsers stuk voor stuk als gevaarlijke individuen heeft geacht. Ze heeft het onder andere over de moord op Esmee van Eeghen. Van Eeghen is de dochter van een welvarend gezin en wordt uiteindelijk verzetsstrijder. Een controversieel strijder die vaak wordt aangeduid als de Mata Hari van WOII. Ze wekt controverses op door o.a. haar verhoudingen met foute mannen en zelfs Duitsers met hoge rang. Van Eeghen wordt op 7 september 1944 door de extreem fanatieke Duitser Ernst Knorr maar liefst 14 keer neergeschoten en vervolgens gedumpt in het Van Starkenborgh kanaal. Van Eeghen wordt later het model voor Rachel Stein, de hoofdpersoon uit Zwartboek, gespeeld door Carice van Houten.
Tammens besluit dat een van haar collega-docenten moet worden geliquideerd. Deze actie faalt echter en Tammens wordt verdachte in de zaak en besluit Groningen te verlaten. Onder de schuilnaam Martha Oosterveen gaat ze vanaf Huizen koeriersdiensten uitvoeren. Hierbij fietst ze vaak helemaal naar Amsterdam om de LKP en LO daar te voorzien van bonnen en wapens. Tijdens een koeriersdienst naar Amsterdam worden Tammens en haar contactpersoon op de Nieuwzijdse Voorburgwal verraden. Zij worden naar Vught overgebracht voor verhoor. Vanaf hier worden Tammens en andere koeriers naar de trafgevangenis Scheveningen gebracht. Zij wordt hier overhoord als Martha Oosterveen. Later wordt Tammens weer overgebracht naar Vught en vervolgens terug naar het huis van bewaring in Groningen. Vanaf daar wordt ze overgebracht voor verhoor in het Scholtenhuis. Hier komen ze erachter dat ze de inmiddels beruchte Siet Tammens in gevangen hebben. Tammens wordt overhoord door Ernst Knorr. Deze beslist dat er geen andere uitweg is: ze moet worden geëxecuteerd. Ze herinnert zich later nog wat Knorr met de koelste blik in zijn gezicht tegen haar zegt:
“Mevrouw, een kogel is nog te goed voor u, wij zouden u eigenlijk moeten ophangen”
Dan breekt op 5 september 1944 Dolle Dinsdag aan. Er ontstaat chaos in de stad. Het zuiden van Nederland, onder de rivieren, is vrij en de rest van het land lijkt snel bevrijd te worden. Veel mensen vieren overal in het land feest en er ontstaat chaos bij de Duitsers. Deze willen de geplande executies versnellen, maar voor Tammens is de chaos rondom Dolle Dinsdag haar redding geweest. Ze wordt overgeplaatst naar het strafkamp op het Duitse Waddeneiland Borkum. De Duitsers houden de geallieerden tegen en de laatste en wellicht de meest moeilijke periode uit de oorlog breekt aan. Tammens werkt tot de bevrijding als kok in het kamp op Borkum. Hier wordt Tammens verkracht door een Duitse luitenant. Dit tekent haar voor het leven: ze kan geen kinderen meer krijgen.
Vervolgens capituleert Duitsland en Tammens keert terug naar Groningen. Tot haar verbazing moet zij haar illegale acties verantwoorden. Dat weigert ze. Ze geeft nog twee jaar les in Groningen om vervolgens in 1947, Nederland achter zich te laten. Ze verhuist naar Curaçao. Ook hier wordt ze onderwijzeres. In 1964 keert ze echter weer terug naar Groningen, omdat ze heimwee heeft naar het Groninger platteland. In 1979 trouwt ze met de liefde van haar leven, Cees Gravendaal. Gravendaal overlijdt echter al in 1981. Tammens noemt deze paar jaren de mooiste van haar leven. Omdat Tammens nooit kinderen heeft kunnen krijgen, heeft ze, ook met Cees, veel kunnen reizen. Na het overlijden van haar man gaat Tammens zich meer focussen op het navertellen van haar ervaringen uit de oorlog. Op 27 september 2014, overlijdt Siet Tammens op de respectabele leeftijd van 100 jaar in haar woning in Winsum. Siet Tammens wordt niet begraven of gecremeerd. Ze stelt haar lichaam beschikbaar aan de wetenschap.
Opmerking. Zie voor meer verhalen over verzetstrijders en meer over WOII onder 'Artikelen"---> 'De Tweede Wereldoorlog in Groningerland'.
Het Scholtenhuis In 1878 begint er in de binnenstad de bouw van een immens herenhuis aan de oostzijde van de Grote Markt in Groningen. Dit pand wordt gebouwd voor de familie Scholten, met als opdrachtgever de heer W.A. Scholten. Deze Scholten is grootgrondbezitter en industrieel zakenman. De familie Scholten woont hier tot 1940. Na de verovering van Nederland komt het pand in bezit van de bezetter. De familie Scholten wordt per direct op straat gezet. De voormalige woning fungeert nu als hoofdkwartier van de SIPO (Sicherheids Polizei) en de SD (Sichterheids Dienst) in de noordelijke provinciën. Het pand wordt een van de zes in Nederland gestationeerde Aussenstelle, een van de zes hoofdkwartieren. In het Scholtenhuis volgen al snel extra werkzaamheden. De volgende acties vinden plaats in het Scholtenhuis:
- De deportatie en documentatie van Joodse burgers
Het pand komt onder leiding te staan van Bernard Haase, Robert Lehnhof en Ernst Knorr. Deze laatste twee zijn zeer fanatieke aanhangers van Hitlers visie en zijn hoge heren binnen de Gestapo. Lehnhof zal later de oneervolle naam: 'de Beul van het Scholtenhuis' toegewezen krijgen. Deze titel krijgt hij vanwege zijn zeer wrede methodes van overhoring die hij persoonlijk uitvoert.
De SD en NSB werken in het noorden zeer goed samen. Ook de pro-Duitse politie werkt nauw samen met de bezetter. Dit zorg voor resultaten waar men in heel Nederland van onder de indruk is. Zo ligt het percentage van overlevende Joden in heel Nederland op 30%. In Groningen ligt de overlevende Joodse bevolking lager dan 20%. Ook zijn er van de 50 beruchte Silbertanne moorden 22 uitgevoerd in de provincie Groningen.
Het Scholtenhuis wordt een berucht begrip in heel Nederland. Het gebouw wordt volledig veranderd naar een bron van angst. Bijna alle opgepakte verzetsstrijders worden hier om het minste of geringste in extreme mate gemarteld tijdens verhoor. De Duitsers zetten hier ook een vorm van waterboarding in, dat voor enkele verzetsstrijders de dood tot gevolg heeft gehad.
Met name in de laatste maanden van de bezetting nemen de wreedheden toe. Veel nazi’s zijn naar het noorden gevlucht na Dolle Dinsdag. Als de bevrijding aanstaande is besluiten veel van deze Nazi’s toch in het noorden te blijven. Deze extra mankracht en het opgefokte moraal zorgen ervoor dat na 5 september 1944 drie keer zoveel executies als voorheen worden uitgevoerd.
Bekende oorlogsmisdadigers die in dienst bij het Scholtenhuis en andere instanties zijn
Robert Lehnhof: 1906-1950.
Ernst Knorr: 1905-1945.
Jozef Kindel: 1912-1948.
Abraham Kaper:
1890-1949.
Peter Schaap: 1902-1949.
Bernard Georg Haase: 1910-1968.
Klaas Carel Faber: 1922-2012.
Pieter Johan Faber: 1920-1948.
De slag om Groningen Om de bevrijding van Groningen te introduceren, kijken we nog even naar de hieraan voorafgaande gebeurtenissen omtrent de bevrijding.
Het is 6 juni 1944, D-day, Decision Day. De geallieerden landen in Normandië en breken door de Duitse Antikwall. Engelse en Amerikaanse troepen, met ondersteuning van vele geallieerde landen, maken hun opmars door het bezette Frankrijk. Na de verliezen van de Duitsers in de Sovjet-Unie is Duitsland ingesloten. Het rode leger en hun tanks rollen richting Berlijn terwijl de Engelsen en Amerikanen via Frankrijk en België het westen bevrijden. De geallieerden stromen in september 1944 via Maastricht Nederland binnen. Operatie Market Garden gaat van start. Er wordt hard gevochten bij de rivieren bij Arnhem, maar de geallieerden kunnen geen doorbraak forceren. Het zuiden van Nederland is bevrijd, maar het noorden en westen gaan juist een donkere periode tegemoet. Zo gaat de hongersnood vele levens opeisen in de grote steden.
In de tussentijd wordt in september 1944 in Londen de RVV opgericht (Raad Van Verzet), later de Binnenlandse Strijdkrachten, BS. Dit is een collectief van de grotere georganiseerde en gewapende verzetsgroepen. Prins Bernhard wordt bevelhebber van dit ondergrondse verzetsleger.
De geallieerden, met name de Britten en Canadezen, weten uiteindelijk na de winter de Duitse linies te doorbreken. Regelmatig stuiten de geallieerden op fanatiek verdedigende Duitsers. Toch weten de geallieerden met minimale verliezen snel terrein te winnen. De geallieerden maken hun opmars naar het noorden van Nederland.
Canadese soldaten in Groningen (Paterswoldseweg, zicht op Niemeyerfabriek). 14 april 1945. Infanteristen van het Essex Scottish Regiment op de Paterswoldseweg tijdens de Bevrijding van Groningen. Bron: This Canadian work is in the public domain in Canada because its copyright has expired. Dan begint de slag om Groningen. De geallieerde troepen, met name het 2e Canadese infanteriedivisie stuiten op de stad waar nog minstens 7.000 Duitsers gestationeerd zijn. Ongeveer 14.000 Canadezen rollen met hun Sherman-tanks via de Paterswoldseweg de stad binnen.
De Canadezen hopen de stad snel met hun effectieve estafette techniek over te kunnen nemen. Een overname van de stad Groningen zal de baan vrijmaken naar de haven van Delfzijl. Dit zal een strategisch en fantastische verovering zijn om het westfront van wapens en voedsel te kunnen voorzien. Ook kunnen zo de Duitse U-boten die daar te water liggen omsingeld worden. De stad Groningen wordt echter hevig bevochten. Deze slag gaat de geschiedenis in als zwaarste stadsgevecht in de bevrijding van Nederland. Hoewel de verliezen in verhouding meevallen, zijn er ruim drie keer zoveel soldaten ingezet als bijvoorbeeld bij de slag om het Italiaanse Ortana, ook wel Little Stalingrad genoemd, refererend naar de zwaarste slag in de gehele oorlog. Waar bijna twee miljoen mensen het leven hebben gelaten. Leden van het Gronings verzet zullen samen met vele burgers de Canadezen begeleiden bij de bevrijding. Het Canadese leger heeft echter niet het volle vertrouwen in het Nederlandse verzet. In verhouding tot andere landen in bezet gebied, zijn veel individuen in Nederland Duitsgezind. En al heeft het verzet wel meegeholpen met de bevrijding, deze is niet te vergelijken met het verzet van de Fransen, de groep La France Libre heeft zeer actief meegeholpen met de bevrijding van Frankrijk. Toch komen de Canadezen op aandringen van het verzet via de Paterswoldseweg de stad binnen.
Er wordt hevig gevochten bij binnenkomst. De eerste tank wordt gelijk getroffen door antitankgeschut. De bestuurder raakt hierbij dodelijk gewond en rijdt met tank en al een aantal woningen binnen. Fred Butterworth, de bestuurder, wordt het eerste Canadese slachtoffer bij de bevrijding van Groningen. Tot op de dag van vandaag staat er aan de Paterswoldseweg nummer 188 een gedenkplaat om deze gebeurtenis te herdenken.
Aan de Parkweg begaan de Duitsers een laffe daad. Daar is een hospitaal ingericht voor de Duitse troepen. Geheel tegen de regelgeving van oorlogvoering in, besluiten enkele Duitsers in een Rode Kruis wagen achter de Canadese linie te laten rijden. In plaats van gewonden stappen er enkele zeer goed bewapende soldaten uit. De Canadezen worden in de rug aangevallen. Deze daad wordt echter snel neergeslagen door het in aantal overtreffende Canadese soldaten.
De Canadezen komen echter al snel voor hun volgende obstakel te staan. Groningen is een stad waar de verbindingen veelal bestaan uit bruggen over de grachten. Een strategische tegenvaller voor de geallieerden, omdat de Duitsers simpelweg vertraging veroorzaken door de bruggen open te zetten. Sommige verzetsstrijders riskeren hun leven om deze bruggen neer te halen. De bevrijding verloopt echter stroef. De Duitsers zijn tot de tanden bewapend en de goed getrainde en uitgeruste Duitse sluipschutters patrouilleren over de Groningse daken. De geallieerden weten echter de Herebrug te veroveren en maken hun opmars richting de Grote Markt. De Grote Markt wordt het meest bevochten punt in de stad. Met de Canadezen aan de zuidzijde en de Duitsers aan de noord- en oostkant. De Duitsers hebben zich in verschillende gebouwen in de stad gebarricadeerd. Vanaf hier wordt met hevig geschut de stad verdedigd.
Verwoestingen aan noord- en oostzijde van de Grote Markt, het zwaarst getroffen deel van de stad. Rechtsvoor de Martinitoren naast de ruïnes van de Hoofdwacht. Helemaal rechts de ruïnes van het Scholtenhuis. April 1945. Foto H. van der Meer. Bron: I, the copyright holder of this work, release this work into the public domain. This applies worldwide. Wikimedia Commons.
De Canadezen zijn genoodzaakt de in woningen verscholen Duitsers te confronteren. Deze confrontatie gaat gepaard gaan met bajonetten op de geweren. Omdat deze in de woningen plaats vinden, eisen ze hun tol en wordt er gekozen voor een andere aanpak. De ongeveer 50 Sherman tanks zijn genoodzaakt het vuur te openen op de historische panden, om op die manier de Duitsers met pand en al neer te halen. Ongeveer 270 gebouwen liggen na de slag compleet in puin. Ook het Scholtenhuis, dat zeer zwaar gebarricadeerd en fanatiek verdedigd wordt, moet eraan geloven. Het pand wordt zeer ernstig beschadigd. Vluchtende Duitsers besluiten hun gruweldaden uit te wissen en steken het pand, net zoals vele andere gebouwen in de stad, in brand.
Na meer dan drie dagen vechten, besluit de Duitse bevelhebber Böttger zich met de overgebleven Duitsers terug te trekken in het provinciehuis. De Duitse verliezen lopen inmiddels hoog op en meer dan 2000 van hen vluchten naar Delfzijl, Duitsland of Schiermonnikoog. Böttger rest geen andere optie: op 16 april 1945 tekent de bevelhebber de capitulatie. Groningen is bevrijd.
Aan de kant van de Canadezen zijn van de 14.000 troepen zeker 43 direct omgekomen. Uiteindelijk lopen deze cijfers op tot bijna 200 gevallen Canadese soldaten. Daarnaast tellen de Canadezen zeker 166 gewonden. Aan de kant van de bezetter telt men in ieder geval 130 doden en vele gewonden. De Canadezen nemen zo’n 5.212 soldaten krijgsgevangen. De Groningse bevolking telt meer dan 100 burgerslachtoffers. Veel mensen raken bij de bevrijding gewond. Hierbij zitten ook veel onschuldigen en verzetsstrijders. Veel van deze burgerslachtoffers komen om door het overdreven enthousiaste gedrag van het eigenlijk nog niet bevrijde Groninger. De feestvierende Groningers onderschatten het gevaar en zijn ook nog eens een enorme hinder voor de Canadezen. Een bekend verhaal is dat er tussen het vechten door aan de Canadezen rustig een kopje koffie wordt aangeboden.
Met de slag om Groningen is de provincie nog niet bevrijd. Er volgt onder andere nog een kort maar zeer hevig gevecht bij Delfzijl, waar alleen aan de Canadese kant al meer dan vier keer zoveel slachtoffers vallen dan bij de slag om Groningen. Ondanks deze verliezen weten de Canadezen weer te triomferen. In september 1945 keren de soldaten terug naar Canada. Deze soldaten hebben ook geholpen bij de start van de wederopbouw, van de gebouwen in Groningen. Een ware babyboom van Nederlands-Canadese baby’s blijkt en gevolg van de gestationeerde troepen.
De nasleep van de oorlog De stad Groningen is letterlijk straat voor straat bevrijd. Als de rookwolken verdwijnen ziet men pas de verliezen. De stad ligt compleet in puin. De Duitsers hebben veel van hun sporen uitgewist door panden in de brand te steken. Het historische centrum ligt tot diep in de Ebbingestraat compleet in de as. De Duitsers hebben in een van hun laatste daden onder andere de bovenkant van de martinitoren met explosieven opgeblazen, om hun apparatuur niet in handen van de geallieerden te laten vallen. Dit verandert het uiterlijk volkomen. Het puin moet worden opgeruimd om de gehele opgelopen schade in te schatten. Men komt er nu ook langzaam achter wat de feitelijke verliezen zijn. Meer dan 100 burgerslachtoffers zijn enkel bij de bevrijding omgekomen. Om nog maar niet te spreken over de vele gewonden. Deze getallen stellen echter niks voor als het totaal aantal gevallenen van de totale Tweede Wereldoorlog aan het licht komen. Langzaam worden de horrorverhalen die verteld worden over de kampen in west Europa en Duitsland bevestigd. Het sterftecijfer van de Tweede Wereldoorlog wordt geschat op ruim 72 miljoen slachtoffers. Hiervan zijn ruim zeven miljoen Joods. In Nederland sterven ruim 198.000 mensen. Hieronder vallen militairen, burgers en ruim 102.000 Joodse slachtoffers.
In de stad Groningen is ruim 75% van de Joodse bevolking gestorven. Een ongekend hoog percentage, wat een ‘verdienste’ is geweest van de fanatieke Jodenjagers van het Scholtenhuis. De Joodse wijken in de stad staan leeg. Veel overlevenden van de Holocaust zijn naar het midden en oosten van ons land verhuisd. Mede hierdoor is het straatbeeld in de stad veranderd. Moffenmeiden, nazi-sympathisanten, corrupte NSB’ers, SD’ers, SS’ers en collaborateurs in de stad worden opgepakt. Deze worden vernederd en moeten aan de stad hun gezicht laten zien. De Binnenlandse Strijdkrachten, proberen met behulp van andere instanties, zoals de teruggekeerde Koninklijke Marechaussee, de afhandeling zo rustig mogelijk te laten verlopen.
Emotie speelt echter een grote rol en de landverrader zal het merken ook. De Groningse verraders worden echter redelijk mild behandeld. Helemaal ten opzichte van andere steden zoals in Amsterdam. Naar verluid is er maar één moffenmeid in heel Groningen publiekelijk kaalgeschoren. Op andere plekken wordt er echter geen genade geschonken. De gevangenen worden naar verschillende opvangcentra overgebracht. Zo zit bijvoorbeeld de korenbeurs vol met NSB’ers en SD-ers. De mars naar dit soort opvangcentra wordt een publiek schouwspel, waarbij landverraders worden bekogeld met rotte vruchten, eieren en stenen. Veel van hen zijn op de kruin kaalgeschoren. Hiermee wordt de landverrader gekenmerkt. Velen worden zowel in Nederland als Duitsland door verschillende instanties berecht. Zu zullen niet aan hun straf ontsnappen. Er worden veel executies uitgevoerd op oorlogsmisdadigers. De Koningin wil echter na enkele jaren geen executies meer laten uitvoeren.
Veel SD-ers e.d. hebben door de via de SD verkregen Duitse nationaliteit een rechtmatige straf ontlopen. Hier valt bijvoorbeeld ook Klaas Carel Faber onder. En door zijn ontsnapping naar Duitsland kan hij niet meer worden teruggestuurd naar Nederland. Mede dankzij zijn Nederlandse straf kan hij dankzij het NeBis (1) niet opnieuw voor hetzelfde worden berecht.
Bekend zijn ook de theorieën over de gevluchte Nazitop naar Zuid-Amerika. Ook kenmerkend voor de nasleep is de zogeheten ‘trial of the century’. Het proces van Adolf Eichmann. Deze ex-Nazi was persoonlijk verantwoordelijk voor massamoorden in concentratiekampen. Waar de pers en een gedeelte van het publiek hoopt op een spraakmakend proces, houdt Eichmann zich stevig vast aan het feit dat hij ‘gewoon zijn werk deed’. “Wir hatten unsere Befehlen.” Precies om deze reden hebben veel Duitsers hun straf ontlopen, of in ieder geval in ruime mate verminderd zien worden. Dit is vaak gepaard gegaan met een hoop controverse. Daar moet ook bij gezegd worden dat een Duitse soldaat niet per definitie een Nazi is geweest. Desertie is hard bestraft, en net zoals Eichmann, hoewel zijn daden niet te verantwoorden zijn, hebben veel Duitse soldaten niks anders dan gewoon hun werk gedaan.
Duitsland ligt compleet in puin. Men wil het land verdelen om het wederopbloeien van deze eens zo invloedrijke staat te verhinderen. Het land wordt verdeeld in Oost- en West-Duitsland; de DDR en de BRD. De voormalige hoofdstad Berlijn wordt zelfs in vier districten verdeeld. West wordt verdeeld tussen Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten. Oost-Berlijn wordt beheerd door het communistische regime van de Sovjet-Unie. Met het einde van de Tweede Wereldoog is er grote angst tussen beide supermachten. Amerika heeft immers de eerste atoombom en Rusland is als winnaar uit de bus gekomen op het zwaar bevochten Oostfront.
De wederzijdse angst voor elkaar wordt de oorzaak van een decennialang conflict: De Koude Oorlog. Deze gaat gepaard met bekende gebeurtenissen zoals de Cubacrisis, de Korea-oorlog, de Vietnamoorlog, de kernwapenwedloop, de Berlijnse muur en het ijzeren gordijn. Deze gebeurtenissen van de 20e eeuw veranderen de wereld voor altijd. De afloop van de Tweede Wereldoorlog wordt hiervoor verantwoordelijk gehouden.
Iedereen heeft wel een kennis of familielid die om tragische wijze is omgekomen of gewond is geraakt. Mede door de na afloop bijgekomen politieke tensie staat het hele land en eigenlijk de hele wereld op zijn kop. De wederopbouw, met behulp van de Marshallhulp laat de economie weer opbloeien. Nederland raakt echter wel, met de druk van de Verenigde Staten na een langdurig conflict in 1949 Nederlands-Indië, het huidige Indonesië als kolonie kwijt. Dit heeft een storm van migratie tot gevolg, die de Nederlandse bevolking, waarvan ruim 2% is omgekomen in de oorlog, weer wat aansterkt.
Al deze gebeurtenissen die de nasleep van de Tweede Wereldoorlog kenmerken zijn tot op de dag van vandaag voelbaar. De Tweede Wereldoorlog zit nog steeds verweven in de huidige cultuur, entertainment, architectuur en in onszelf. Dit geldt ook voor Groningen en de Groningers. De stad moet worden opgeruimd, afgebroken, en vervolgens opgebouwd. De snelle, fysiek minder aantrekkelijke bouw die de wederopbouw kenmerkt siert nog steeds de verwoeste zijden van het Groningse centrum. Denkt bijvoorbeeld aan de voormalige V&D en het pand van de ABN-AMRO op de Grote Markt.
Ondanks de vele verliezen is er ook ruimte voor feest. Men is immers bevrijd. Cor van der linden, toenmalig burgermeester, ontvangt de Canadese bevelhebber Albert Bruce Matthews. Deze spreekt namens de gehele Groningse bevolking wanneer hij zegt hen eeuwig dankbaar te zijn.
Het Canadese infanterieregiment, komt enkele jaren later terug. Veel soldaten hebben nu de respectabele titel van veteraan. Een mooi emotioneel moment bij een herdenking om de slag om Groningen vindt plaats 50 jaar na dato. Mevrouw Mattie de Vries woont voor het uitbreken van de oorlog in een pand aan de voormalige westzijde van de Grote Markt. Tijdens de bevrijding moet zij hier met haar ouders vandaan vluchten om het oorlogsgeweld te ontkomen. Volgens De Vries is haar huis de brand gestoken door de Duitsers. 50 jaar na de Slag om Groningen, bij een herdenking, raakt zij in gesprek met een Canadese veteraan. Zij vertelt hem waar haar huis gestaan eerder heeft gestaan en hoort nu dat deze niet door de Duitsers in brand is gestoken maar door een Canadees. Bij het vertellen van dit verhaal barst de Canadese soldaat ineens volledig in tranen uit. Hij antwoordt: “Sorry, ik heb je huis kapotgeschoten. Het spijt me, maar het kon echt niet anders.” Dit moment laat zien wat de tol van de oorlog is geweest, voor zowel bevrijder als bevrijde. Het laat zien dat ruim 50 jaar na de bevrijding de oorlog nog diepe emotionele wonden met zich meedraagt.
Het verzet in Groningen Het verzet in Groningen is zowel op provinciale als stedelijke schaal redelijk gedocumenteerd. Verzetsorganisaties bestaan in de oorlog vaak uit enkele individuen. Deze hebben niet de behoefte om onderdeel van een collectief te worden, de optie is dus ook niet overwogen. Als er één organisatie voor het verzet gevormd zou worden en de mankracht dus zou toenemen, zou de kans op verraad aanzienlijk groter zijn geweest. Ook bij martelingen (Scholtenhuis) zou er meer informatie losgemaakt kunnen worden. Meer verzetsstrijders zullen zo worden overgeleverd aan de bezetter. Om deze reden en bijkomend wantrouwen, is het verzet qua organisatie gelimiteerd tot vele kleine, vaak naamloze en ongedocumenteerde groepen. Desondanks zijn er veel gegevens en verhalen van verzetsstrijders naar voren gekomen. Bij de Groninger Archieven zijn honderden systeemkaarten te vinden van mensen (veelal mannen) die hebben deelgenomen aan het verzet.
In het verhaal over Siet Tammens wordt wel gesproken over ‘de top van het verzet’. Mevrouw Tammens behoort hier ook toe, samen met Pannenkoek, Becks en Bootje. Deze verzetsgroep, mogelijk de grootste en meest invloedrijke in de noordelijke provinciën, wordt echter wél lid van zowel de LKP en LO. De LO, (landelijke organisatie voor hulp aan onderduikers,) en de LKP (Landelijke Knokploegen) worden later onderdeel van de verzetsorganisatie RVV (Raad Van Verzet). De RVV wordt tegen het aflopen van de oorlog weer omgedoopt naar: ‘De binnenlandse strijdkrachten.’ Deze wordt de grootste verzetsorganisatie in Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Onder dit collectief valt dus ook het georganiseerde Groningse verzet. Het aansluiten bij dit collectief is een keuze geweest van de top van het Groninger verzet. Deze organisatie wordt de top genoemd omdat deze personen de meest voelbare verzetsacties hebben uitgevoerd.
In Groningen is nog maar één andere grote organisatie actief geweest. Dat is de CPH. De ondergedoken ondergrondse variant van de voormalige politieke Communistische Partij Holland. De volgende acties zijn ondernomen door zowel het grote georganiseerde verzet, die eerder in het PWS de top genoemd wordt, als door kleinere groepen die actief zijn in zowel stad als provincie. De verzetsacties kunnen verdeeld worden in actief en passief verzet. Dat zijn:
De bekendste acties die zijn ondernomen door het verzet zijn o.a. de liquidaties van SS’ers Keijer en Elsinga. Daarnaast speelt het verzet een significante rol bij de bevrijding tijdens de slag om Groningen.
De rol van het verzet bij de slag om Groningen Om de rol van het verzet bij de slag bij de slag om Groningen te bepalen moet men niet kijken naar de acties die zijn ondernomen tijdens de bezetting. Daarbij kijk je dus niet naar de acties van bijvoorbeeld Siet Tammens, omdat daar deze geen directe invloed heeft gehad op de bevrijding.
Een voorbeeld van een verzetsactie die directe invloed heeft gehad op de bevrijding, is de verzetsactie van de Groningse arbeidersfamilie Dijkema. Deze gebeurtenis is vastgelegd in ‘Het Brug borg boek’, geschreven door Willem Pauwelussen. Dit boek, dat informatie verstrekt over de regio Ulgersmaborg, Leeuwenborg en Oosterhogebrug, verhaalt in een hoofdstuk het verloop in deze wijken ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.
Zo lezen we het volgende over de heldendaad van Pop, Jacob-Jan en Jan Dijkema:
Door deze actie kunnen de Canadezen doorrijden tot Delfzijl. De slag om de Oostersluis gaat later de boeken in als een van de hardst bevochten plaatsen bij de bevrijding van de provincie Groningen. Achteraf is gebleken dat Pop Dijkema niet alleen verzet heeft geboden tijdens de slag om Groningen. Na de oorlog blijkt dat Dijkema ook illegale kranten rondom het Oosterpark heeft verspreid. Deze daden zijn niet onbeloond gebleven. Pop, Jacob-Jan en Jan hebben na de oorlog de ‘British Empire Medal’ gekregen. Ook is de voormalige Hoogeweg omgedoopt tot de Pop Dijkemaweg. Namens de bevolking wordt hem zelfs nog een nieuwe fiets aangeboden en al fietsend is hij toegezongen met ‘Een lied voor Pop Dijkema’, een lied op de wijs van de ‘De Zilvervloot’ dat ter ere van hem is geschreven.
Veel bekendere verhalen zijn echter die van de meevechtende verzetsstrijders tijdens de slag om Groningen. Dit zijn gewapende personen geweest die met de Canadezen hebben meegevochten voor de Groninger vrijheid. Dit soort acties zijn vaak het gevolg geweest van een alles-of-niets mentaliteit. Of de vrijheid wordt teruggewonnen, of men zal het al dan niet stervend proberen te bereiken. Sommige mensen hebben gewoon niets te verliezen. De acties van het Groninger verzet bij de bevrijding zijn echter niet te vergelijken met die in andere landen en met name, de verzetsgroep ‘Vrij Frankrijk’. Nu is daar ook wel een logische verklaring voor te vinden. Deze groep wordt net als andere groepen beter vertrouwd door de geallieerde troepen en zijn vaak vele malen groter. Verder is het ook niet mogelijk om Groningen te vergelijken met het georganiseerde verzet in bijvoorbeeld Parijs. Men heeft minder middelen en minder mankracht om acties uit te voeren. Daarnaast, ondanks dat alle hulp wordt gewaardeerd, loopt een onervaren door emotie gedreven verzetsstrijder de Canadese troepen in de weg. De Canadezen zijn veel beter uitgerust dan de gestationeerde Duitsers. Dus een overwinning voor de Canadezen is vrijwel onvermijdelijk. Het aan de Duitsers gegeven bevel is dan ook om de opmars naar Berlijn zo lang mogelijk te vertragen. Hier valt echter wel weer wat over te zeggen als je kijkt naar de acties van het Groninger verzet. Men name het verhaal van de heren Dijkema. Als deze personen zich niet hadden aangeboden bij de Canadezen zou er wellicht enkele dagen langer gevochten zijn. De Canadese tanks moeten nu eenmaal de haven van Delfzijl bereiken. Dus, de actie van de heren Dijkema hebben toch zeker wat betekend voor de bevrijding van de stad Groningen en de buitenwijken. Een andere bijna gelijke actie van het kleine verzet is een actie die is ondernomen door de destijds 7-jarige Albert Drost. Hij woont in die tijd in de Oosterparkwijk. Op het moment dat de Canadezen bij de Zaagmuldersbrug aankomen, staan deze voor een obstakel. De Duitsers hebben de regio verlaten en hebben zicht teruggetrokken naar de Korrewegwijk. Ze hebben de brug open laten staan om de Canadese opmars te hinderen. Op dat moment is bijna drie vierde deel van de stad Groningen bevrijd, wat voor menig mens reden is geweest om feest te vieren op de Grote Markt. Een van deze feestende mensen de vader van Albert, die brugwachter is. Zoon Albert gaat de straat op om de Canadese troepen te bekijken. Een buurtbewoner herkent de kleine Albert als de zoon van de brugwachter. Met behulp van een tolk en enkele Canadese soldaten weten de Canadezen onder leiding van het zeven jarig jongetje op spectaculaire wijze de brug neer te halen.
De verliezen van het Groninger verzet In Groningen biedt men verzet omdat de inwoners het niet eens zijn met de manier van onderdrukking ven de Duitse bezetter. Dat is niet anders dan overal in de bezette gebieden. Deze mensen riskeren hun leven voor om dat van anderen. Dat is zeker niet zonder gevaar. Om het minste of geringste zijn Duitse soldaten genoodzaakt hardhandig op te treden. Daar komt nog bij dat de Duitse SS en SD zeer bedreven zijn geweest. Deze fanatieke aanhangers van fascisme moeten zich de aan door Hitler opgelegde opdrachten houden. In Groningen blijken deze oorlogsmisdadigers het meest gedreven van heel Nederland. Deze mensen pakken in een vlot tempo, met een hoog percentage, de Joodse gemeenschap op in Groningen. Dit tot ongenoegen van het uit onvrede ontstane verzet. Het verzet in Groningen gaat gepaard met vele verliezen, maar men doet wat nodig is. Na de oorlog blijken er ongeveer 2.000 Groningers bij te hebben gedragen aan het verzet. Ruim 400 van hen, zijn gedood in de strijd tegen de Nazi’s. Dit is een veel hoger percentage dan in de rest van Nederland. Ook dit hier is het fanatieke optreden van de SS en SD voor verantwoordelijk. Velen van hen zijn verhoord in het Scholtenhuis.
Systeemkaart van verzetsstrijder Harm Luppens (geb. 23 augustus 1913), arbeider uit Finsterwolde en destijd aangesloten bij de verzetsgroep CPN Noorderlicht. Hij is op 9 mei 1941 gearresteerd door de SD Groningen en is om het leven gekomen in het kamp Oranienburg (2) op 15 maart 1942. Bron: RCA GA. Groninger Archieven.
Een van deze verzetsstrijders is Caspar Antonius Johannes Naber geweest. Naber is een verzetsstrijder die deel uitmaakt van de Packard verzetsgroep, een inlichtingengroep die in verbinding staat met het Bureau Inlichtingen (BI) van de Nederlandse regering in Londen. Nabers woning in Groningen fungeert als zendpost voor radio, en biedt tevens onderdak voor verzetsstrijders. De zendpost krijgt de naam ‘Beatrix-Met’ en is operationeel vanaf 12 december 1943. Daarnaast is Naber ook nog eens betrokken bij het onder laten duiken van de Joodse bevolking in Groningen.
Naber wordt later herdacht met een plakkaat bij de naar hem vernoemde voormalige Naberpassage. Deze wordt gebouwd op de plek waar vroeger het Scholtenhuis heeft gestaan. Na de sloop van deze verpauperde passage wordt naar hem de Naberstraat vernoemd. Hij krijgt postuum het bronzen kruis toegekend. Hiermee is Naber een van de vele gevallen verzetsstrijders geworden.
Men kan dus wel stellen dat het verzet in Groningen grote klappen heeft gehad. In verhouding meer dan in de rest van Nederland. Men heeft geweten dat er grote risico’s zouden zijn. Verliezen zijn onvermijdelijk, maar daarmee niet minder erg. De impact van de verliezen zullen zeker invloed hebben gehad op de moraal van het georganiseerd verzet. Maar gelukkig zijn deze verliezen niet voor niets geweest.
De invloed van het verzet Hoe zou het geweest zijn zonder het verzet, zonder de illegale pers. Om het Groningse verzet te onderscheiden van dat van anderen moet er gekeken worden naar een gebeurtenis die het Groningse verzet kenmerkt. Een voorbeeld hiervan is de executie van SD’ers Anne Jannes Elsinga en Johannes Luitje Keijer. Als deze personen niet zouden zijn geliquideerd moet je een fictieve historie verzinnen. Een ‘wat als’ situatie. Zo kun je zeggen dat als de Keijer en Elsinga niét zouden zijn geliquideerd, dat er wellicht veel meer individuen om hun religieuze overtuiging, lichamelijke gesteldheid en voorkeur van sekse vervolgd zouden zijn. Als het Groninger verzet niet zou hebben opgetreden tegen Elsinga en Keijer zou hun verzetsorganisatie, die op de hielen wordt gezeten door de SD, misschien wel opgerold zijn geweest. En dus zou er geen verzetsleger geweest zijn om de Canadezen te assisteren. Wie weet zou de oorlog dan heel anders zijn verlopen. Zo zouden de Canadezen bijvoorbeeld vele malen langer voor de sluizen bij de Oosterhogebrug gestaan hebben zonder de assistentie van de familie Dijkema. Zonder het Groninger verzet zou er geen illegale pers zijn geweest, geen distributie van bonnen die het volk te eten heeft gegeven en geen acties die het volk heeft gewaarschuwd tegen nationalisme. Mogelijk zou dit tot een snellere indoctrinatie van het Duitse bewind hebben geleid. De acties die zijn ondernomen door het verzet, gaan gepaard met vele verliezen, hebben echtter meegeholpen aan de voor ons zo gewoon geworden vrijheid. Je kunt dus stellen dat het Groningse verzet, op hun manier een zekere invloed en impact heeft gehad op de stad, haar bevrijding en het leven in de bezettingstijd. Niemand weet wat er zou zijn gebeurd als deze individuen, die hun leven hebben geriskeerd voor dat van hun medemens, niet zouden hebben gehandeld op een manier die zij juist achten. De impact en invloed van het Groninger verzet is groot geweest en nog altijd voelbaar. Vele decennia later, genieten wij nog steeds vol dank de vrijheid die mede door het verzet is gerealiseerd.
Noten: 1. NeBis. Ne bis in idem (ook wel non 'bis in idem'; Nederlands: "niet twee keer voor hetzelfde") is een Latijnse term waarmee een rechtsbeginsel wordt aangeduid, dat met name in het strafrecht en het belastingrecht toepassing vindt.Dit beginsel is terug te vinden in het internationaal en Europees recht onder respectievelijk artikel 14 zevende lid van het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten en artikel 4 Zevende Aanvullend Protocol van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens krachtens hetwelk niemand voor een tweede keer mag worden berecht of gestraft voor een strafbaar feit waarvoor hij reeds overeenkomstig de wet en het procesrecht van elk land bij einduitspraak is veroordeeld of waarvan hij is vrijgesproken. 2. Oranienburg. Oranienburg is een naziconcentratiekamp in de gemeente Oranienburg geweest gelegen ongeveer 30 km ten noorden van Berlijn. Het kamp is één van de eerste geweest die is gebouwd, in 1933, kort na de machtsovername door Adolf Hitler. Dit kamp is echter geen lang leven beschoren en in 1934 wordt het alweer gesloten. Deze sluiting komt er na de machtsovername van de SS op de SA en de daaropvolgende centralisatie van de kampen. In 1936 wordt enkele kilometers ten noordoosten het concentratiekamp Sachsenhausen door het naziregime gebouwd. Deze data zijn niet in overeenstemming met de systeemkaart van Lubbers. Er moet dan ook getwijfeld worden aan de juistheid van de gegevens op de kaart.
Bronnen: - https://www.ovcg.nl/. Oorlog en verzetsmuseum Groningen. - https://www.verzetsmuseum.org/museum/nl/tweede-wereldoorlog/begrippenlijst/achtergrond,verzet. - http://www.archieven.nl/nl/zoeken?miview=inv2&mivast=0&mizig=210&miadt=5&micode=2183&milang=nl. Verzetsarchieven. - http://www.hpdetijd.nl/2014-03-07/verzet-van-de-groninger-communisten-of-het-hoofdstuk-waar-loe-de-- - http://www.rtvnoord.nl/nieuws/148342/Wat-deed-het-communistisch-verzet-tijdens-de-Tweede-- - http://www.geschiedenisbeleven.nl/dood-en-verderf-in-het-scholtenhuis/. Het Scholtenhuis. Dood en verderf. - http://www.battlefieldtours.nu/. Battlefieldtours. (Joël Stoppels.) - http://www.canadianalliedforces.com/. Canadian Allied Forces Museum. (Heiko Ates.) - http://www.scholtenhuis.nl/. Virtuele reconstructie van het Scholtenhuis.
Opm. Het kan voorkomen dat een bepaalde link in de bovenstaande bronnen niet meer werkt, omdat de betreffende pagina is verwijderd of is verplaatst.
Youtube.nl: - Battlefieldtours Groningen: Bevrijding Groningen van Canada. - Groningen blij met de bevrijding. - De bevrijding van Groningen: ‘Ik hielp de Canadezen bij de Zaagmuldersweg’. - Groningen in oorlog. - Re-enactment bevrijding Groningen 70 jaar. - Oud-bewoonster Grote Markt over bevrijding: ‘De kalk vloog van de muren. RTV Noord - Bevrijding 1945 Groningen - Studiogesprek: Verzetsvrouw Sietje Tammens overleden - RTV Noord - Strijd en bevrijding – OVCG - Battlefield Tours Report Sister Lost Her Brother In The War In 1945 DVD TV – Battlefieldtours - Bijzondere verhalen over slag om Groningen in Noordelijk Scheepvaart Museum RTV Noord - War-Junk – Holland – Groningen. – History Channel.
Literatuur:
|
|||||||||||||||||||||
![Collectie / Archief : Fotocollectie Anefo Reportage / Serie : Front Noord-Oost Nederland: Groningen-Friesland Beschrijving : Gedurende de opmars van de Canadese troepen door Noord Nederland, is Groningen bevrijd. Door hardnekkige Duitse tegenstand moest straat voor straat veroverd worden, waardoor het centrum van deze oude universiteitsstad bijna geheel is verwoest en uitgebrand. Het verwoeste pand van "De Bijenkorf" aan de Grote Markt van Groningen Datum : april 1945 Locatie : Groningen (provincie), Groningen (stad) Trefwoorden : gebouwen, verwoestingen Fotograaf : Poll, Willem van de / Anefo, [onbekend] Auteursrechthebbende : Nationaal Archief Materiaalsoort : Negatief (zwart/wit) Nummer archiefinventaris : bekijk toegang 2.24.01.03 Bestanddeelnummer : 900-2654. Dit bestand is beschikbaar onder Creative Commons CC0 1.0 Universele Public Domain Dedication.](Bestanden/Gedurende_de_opmars_van_de_Canadese_troepen_door_Noord_Nederland,_is_Groningen_b,_Bestanddeelnr_900-2654[1].jpg "Collectie / Archief : Fotocollectie Anefo Reportage / Serie : Front Noord-Oost Nederland: Groningen-Friesland Beschrijving : Gedurende de opmars van de Canadese troepen door Noord Nederland, is Groningen bevrijd. Door hardnekkige Duitse tegenstand moest straat voor straat veroverd worden, waardoor het centrum van deze oude universiteitsstad bijna geheel is verwoest en uitgebrand. Het verwoeste pand van \"De Bijenkorf\" aan de Grote Markt van Groningen Datum : april 1945 Locatie : Groningen (provincie), Groningen (stad) Trefwoorden : gebouwen, verwoestingen Fotograaf : Poll, Willem van de / Anefo, [onbekend] Auteursrechthebbende : Nationaal Archief Materiaalsoort : Negatief (zwart/wit) Nummer archiefinventaris : bekijk toegang 2.24.01.03 Bestanddeelnummer : 900-2654. Dit bestand is beschikbaar onder Creative Commons CC0 1.0 Universele Public Domain Dedication.")
